کتاب تحولات ساختاری در جامعه عشایری ایران

کتاب تحولات ساختاری در جامعه عشایری ایران نوشتهٔ جلال یوسفی و محمدهادی منصور لکورج و محمدمهدی یوسفی است و انتشارات نور علم آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب تحولات ساختاری در جامعه عشایری ایران

زندگی عشایری، یکی از سه شیوه زیست در کشور ایران است که با دو شیوه دیگر، یعنی روستانشینی و شهرنشینی یک کل به‌هم پیوسته‌ای را تشکیل می‌دهند که شناخت هریک از آنها بدون توجه به اجزاء و عناصر دیگر ساختارها و تأثیر متقابل آنها دشوار و گاه غیرممکن است. زندگی عشایری باسابقه‌ترین شیوه زیست از میان شیوه‌های سه‌گانه در کشور است که سابقه آن به ۸۰۰۰ سال قبل بر می‌گردد.

عشایر ایران در قالب سلسله مراتب ایلی از ساختار قوی مختص به خود برخوردار بوده که هر چند در هر ایل دارای نام خاصی است، اما در کل به دو صورت پنج و شش رده‌ای خود را نشان می‌دهد، که با همین ساختارها در طول حیات خود در عرصه‌های اقتصادی، نظامی و سیاسی در کشور از جایگاه بالایی برخوردار بوده‌اند. در اهمیت پرداختن به زندگی جامعه عشایری شاید نتوان حق مطلب را به جای آورد، اما به‌طور فشرده می‌توان اهمیت این شیوه زیست را به شرح زیر بر شمرد:

نخست اینکه، حدود ۶۰درصد از قلمروهای کشور مراتعی است که در مناطق دور از دسترس، حاشیه‌های مرزها و مناطق استراتژیک نظامی و امنیتی قرار دارند. مستقر شدن ایلات و عشایر در این مناطق هزینه‌های محافظت و پاسداری از مرزها را کاهش داده و مانع تحمیل مسایل امنیتی به کشور می‌شود. بنابراین، می‌توان عشایر را به‌عنوان مدافعین مهمی در حفظ و حراست از مناطق مرزی کشور به‌شمار آورد و به تعبیر دیگر عشایر در مرزها، سربازان و نیروهای بی مزد و مواجبی هستند که بدون دریافت هیچ مزدی ضمن حراست از مرزها موجب برقراری امنیت در آنجا هستند.

دوم اینکه، جامعه عشایری بر اساس شیوه معیشت خود از هزاران هکتار مرتع جهت دام خود استفاده می‌نماید و این منبع مرتعی را به ارزش افزوده و تولیدات دامی و کشاورزی تبدیل می‌کنند. در صورتی‌که این مراتع مورد استفاده عشایر قرار نگیرند، استفاده از این منابع خدادادی موجب خساراتی به اقتصاد کشور خواهد شد. بنابراین، هر چادر عشایری همانند یک کارگاه تولیدی است. در صورت ساماندهی عشایر بدون در نظر گرفتن طرح آمایش که می‌تواند عشایر را در کلیه مناطق مرزی استقرار دهد، به‌طور یقین خلأ‌های دفاعی ایجاد خواهد شد.

سوم این‌که، جمعیت عشایر ایران با داشتن حدود ۱۳/۶میلیون رأس گوسفند و بره، ۳۸ میلیون رأس بز و بزغاله، ۲۵۴ هزار رأس گاو و گوساله و ۹ هزار رأس گاومیش و بچه گاومیش و تولید صنایع دستی حدود ۱۵۹هزار متر مربع قالی، قالیچه و گبه، ۱۰۰۰ متر مربع گلیم و زیلو، هزار متر مربع ورنی و جاجیم، ۴۴۶ هزار متر مربع پلاس (چادر)، ۷۴۴هزار متر مربع حصیر، هزار عدد ورجین، و ۵ هزار عدد «چوقا» بوده است، که محاسبه اینها و سود به دست آمده از فروش محصولات لبنی ودامی نیز ارقامی را به اینها می‌افزاید، جزء مولدترین بخش جامعه محسوب می‌شوند.

چهارم اینکه، مناطق و قلمروهای استقرار جامعه عشایری، جزء فضاهایی است که مناظر و چشم‌انداز طبیعی بسیار زیبایی دارد که می‌تواند زمینه‌ای برای جذب گردشگران داخلی و خارجی بوده و از جهات گوناگون برای کشور مفید باشند. در این بعد می‌توان بیکاری بسیاری از جوانان عشایر را رفع و از هجوم آنها به روستاها و شهرها جلوگیری نمود.

پنجم اینکه، جامعه عشایری ایران حافظان و حاملان ارزش‌ها و میراث فرهنگی اصیل ایران‌زمین هستند. ایل‌ها و عشایر ایران مجموعه‌ای گسترده هستند که در گستره وسیعی از کشور پراکنده شده‌اند که می‌توانند مجموعه گوناگونی از بقایای سنت‌ها، عادت‌ها، آیین‌ها، مناسک، آداب و رسوم ملی، دینی، اجتماعی، فرهنگی و رفتارهای پسندیده را در مناطق عشایری مشاهده کرد.

ششم اینکه، دام‌های عشایر به‌عنوان منابع ژنتیکی بومی اصیل دام کشور هستند که با شرایط محیطی مناطق مختلف سازگارند. بنابراین، باید پشتیبانی و محافظت شوند. بنابراین، شناخت این جوامع برای آحاد مردم و به¬ویژه دولتمردان ضروری به نظر می‌رسد.

مطالعات فراوانی در خصوص جامعه عشایری ایران در دهه‌های گذشته توسط محققین ایرانی و خارجی صورت گرفته است که هر کدام یک یا چند بعد از زندگی عشایر را بررسی کرده‌اند. اگر از قبلی‌ها چون مسعودی، اصطخری و کسانی چون دوبد، لیارد، گوارمانی، جونود، سیلگمن، کنت، موصیل، فورد، در قبل از ۱۹۴۰ و دیسکن، فیلبرگ، هرمانز و غیره تا ۱۹۵۰ بگذریم، افرادی را که از آن زمان به‌بعد در تاریخ ایلات و عشایر کار کرده‌اند در اینجا بیاوریم هم تعداد بسیارند و باید به افراد سرشناس بسنده کنیم، که تا دهه ۱۹۶۰ نیز غربی‌هایی چون پیترز، ویتکر، اسپونر، سالزمن، سالزر وغیره در این خصوص کار کرده‌اند و به‌تدریج بعد از این دهه محققین ایرانی وارد صحنه مطالعه زندگی ایلات و عشایر می‌‌‌‌شوند.

زنده یاد نادر افشار نادری (لرهای بهمئی کهگیلویه)، سکندر امان‌اللهی بهاروند، در بین بهاروندهای لرستان و دره شوری‌های قشقایی، رضا فاضل (لرهای کهگیلویه) و افرادی از خارجی‌ها نیز در این دوره در میدان ایلات ایران حضور داشته‌اند.

از این زمان به‌بعد است که افرادی چون ثریا، جواد صفی‌نژاد، سورایت، گری‌سویی به تحقیق پیرامون کوچ نشینان پرداخته‌اند. در این راستا کتب بسیاری هم نوشته شده است. کوچ‌نشینی در ایران (‌امان‌اللهی بهاروند)، لرهای ایران و عشایر مرکزی ایران (‌جواد صفی نژاد)‌، ایلات و چادرنشینان (ایرج افشار سیستانی)، ساختارهای عشایر بویراحمد(‌هیبت‌الله غفاری)، مقدمه‌ای بر شناخت عشایر ایران (عبدالله شهبازی)، مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی تحولات در ایلات و عشایر ایران به انضمام تحولات در ایل بزرگ ممسنی (جلال یوسفی) و افراد بسیاری که هم به‌طور کلی به زندگی عشایر پرداخته و هم آنان‌که به صورت استانی، منطقه‌ای و قومی، کتاب‌های زیادی در این وادی نوشته‌اند.

آن‌چه این اثر را از سایر آثار متمایز می‌کند، بررسی به نسب همه‌جانبه زندگی عشایری ایران است، به گونه‌ای که ضمن بررسی مفاهیم، پراکنش جغرافیایی و زبانی ایل‌ها و طوایف کشور، به بررسی ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی این جامعه هرچند به‌طور مختصر پرداخته و به تحولات زندگی عشایر در گذر تاریخ از آغاز تا کنون و تحولات ایجاد شده در ساختارهای متعدد این شیوه زیست پرداخته است.

بر همین اساس، کتاب تحولات ساختاری در جامعه عشایری ایران در دو بخش تنظیم گردیده است. بخش اول، تحت عنوان تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه عشایری ایران است و شامل فصل‌های اول تا چهارم است. در فصل اول کتاب به مفاهیم و اصطلاحات مربوط به عشایر و هم‌چنین، پیدایش، پراکندگی جغرافیایی و زبانی ایلات کشور پرداخته است. فصل دوم کتاب به بررسی تحولات در ساختار اجتماعی عشایر ایران پرداخته و عناصر زندگی عشایری را بر اساس آخرین سرشماری عشایر کوچنده کشور (۱۳۸۷) بررسی کرده است. در فصل سوم، کتاب به بررسی ساختار اقتصادی جامعه عشایری پرداخته و به بررسی اجزای اقتصادی این شیوه زیست یعنی دام، مرتع، نیروی انسانی، کشاورزی و باغداری پرداخته و تحولات مرتع‌داری را روند زمان و گذر تاریخ مورد بررسی قرار داده است.

در فصل چهارم کتاب، ساختار سیاسی و سلسله مراتب ایلی در همه ایلات بررسی گردیده و تحولات روی داده در این ساختار نیز بررسی شده است.

بخش دوم کتاب تحت عنوان جامعه عشایری در گذر تاریخ شامل چهار فصل یعنی فصل¬های پنجم تا هشتم است. در فصل پنجم حوادث و رویدادهای جامعه عشایری را از آغاز تا پایان دوره قاجار، بررسی کرده است. در فصل ششم، هفتم و هشتم به ترتیب جامعه عشایری در دوره پهلوی اول، پهلوی دوم و عشایر بعد از انقلاب اسلامی آورده شده است.

خواندن کتاب تحولات ساختاری در جامعه عشایری ایران رابه چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران حوزه‌های جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی پیشنهاد می‌کنیم.