کتاب ژن خودخواه

کتاب ژن خودخواه نوشتهٔ ریچارد داکینز و ترجمهٔ جلال سلطانی است. انتشارات مازیار این کتاب را منتشر کرده است. ایدۀ محوری این اثر، این است که تنازع بقا و تقلا برای نامیرایی و جاودانگی در سطح ژن‌ها رخ می‌دهد و افراد، خانواده و گونه‌ها صرفاً حامل‌هایی برای ژن‌ها و گذر آن‌ها از نسلی به نسل دیگر هستند.

درباره کتاب ژن خودخواه

کتاب ژن خودخواه به‌طرزی نو و با نگارشی همه‌فهم و ساده، به سرشت انتخاب طبیعی نگاه می‌کند. از زمان داروین، در مدتی بیش از یک قرن، تلاش‌های زیادی برای درک و توضیح سرشت انتخاب طبیعی از سوی مجامع علمی صورت گرفته است. این کتاب نیز کوششی در همین مسیر است.

پروفسور ریچارد داکینز از معدود اندیشمندان علوم زیستی نیم قرن اخیر است که نگاه کل‌نگر و تحلیلی-فلسفی خود به دانش زیست‌شناسی مبتنی بر زیست‌شناسی مولکولی مدرن را در قالب نظریه‌ای تکاملی در کتاب حاضر گرد آورده و در دسترس عموم قرار داده است.

وی با نگاهی نو، ژن را هستی خودمحور و مستقلی می‌بیند که به صورت کلونی‌وار در درون موجودات زنده، به‌مثابۀ ماشین‌های حامل این ژن‌ها، جا خوش کرده و از نسلی به نسلی دیگر جز سعادت و رفاه خویش هدفی ندارد.

کتاب ژن خودخواه، نخستین کتاب ریچارد داکینز است. نظریات و اندیشه‌های کتاب از همان آغاز به نحوی مورد نقد و ردّ دانشمندان معاصر داکینز بوده؛ از این رو، او مجبور به روشن ساختن نقاط تاریک و پاسخ مدلل به این شبهات شده است. البته، در مجموع، براساس نظرات اندیشمندان مختلف، ایده‌های داکینز گویای هیچ چیز مطلق و جزم‌اندیشانه‌ای نیست.

ریچارد داکینز در کتاب ژن خودخواه می‌گوید: «اگر روزی موجودات برتر فضایی از زمین بازدید کنند اولین پرسش‌شان برای ارزیابی سطح تمدن ما این است که: آیا آن‌ها هنوز تکامل طبیعی را کشف کرده‌اند؟»

خواندن کتاب ژن خودخواه را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

خواندن این کتاب را به دوستداران علوم زیست‌شناسی و ژنتیک پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب ژن خودخواه

«حیات هوشمند بر روی یک سیاره هنگامی به بلوغ خود می‌رسد که برای نخستین‌بار چرائی وجود خویش را در می‌یابد. اگر روزی موجودات برتر فضایی از سیارهٔ زمین بازدید کنند اولین سوآلی که به منظور ارزیابی سطح تمدن ما می‌پرسند این است که: «آیا آن‌ها هنوز تکامل طبیعی را کشف کرده‌اند؟» موجودات زنده، بی‌اینکه هیچ‌وقت بدانند چرا، بیش از سه میلیارد سال برروی کرهٔ زمین زیسته‌اند تا این حقیقت بر یکی از آنان طلوع کند. او چارلز داروین بود. منصف اگر باشیم باید بگوییم دیگرانی هم بوده‌اند که اشارات مختصری به این موضوع داشته‌اند ولی داروین بود که برای نخستین‌بار دلایل منطقی و قابل قبولی از «چرایی وجود ما» ارائه کرد. داروین این امکان را به ما داد که جواب معقولی به کودک کنجکاوی بدهیم که پرسش‌اش عنوان این فصل است. ما دیگر هنگام مواجهه با سوآلات ژرف مجبور نیستیم بیش از این به خرافه و توهم پناه ببریم. سوآلاتی از این قبیل که آیا حیات معنا و مفهومی دارد؟ ما برای چه زنده‌ایم؟ انسان چیست؟ پس از طرح این آخرین پرسش، جانورشناس مشهور جی. جی. سیمپسون، چنین نوشت: «نکته‌ای که اکنون می‌خواهم بگویم این است که هیچ‌کدام از تلاش‌های صورت گرفته تا پیش از سال ۱۸۵۹ برای پاسخ به این پرسش ارزشی ندارند و بهتر است که کلاً همهٔ آن‌ها را کنار بگذاریم.» 

امروزه نظریه تکامل طبیعی به همان اندازه مورد شک و تردید است که نظریه گردش زمین بدور خورشید؛ اما هنوز دلایل و معانی انقلاب داروین به طور کامل و وسیع درک نشده‌اند. هنوز درس جانورشناسی موضوعی جزئی در دانشگاه‌هاست و حتی کسانی که این درس را انتخاب می‌کنند تصمیم‌شان را بدون درک اهمیت فلسفی عمیق آن می‌گیرند. فلسفه و موضوعاتی تحت عنوان «انسان‌شناسی (اومانیته)» هنوز به نحوی تدریس می‌شوند که گویی داروین هرگز به این دنیا نیامده است. بی‌شک به مرور زمان این مهم تغییر خواهد کرد. به هر رو این کتاب در مقام دفاع از داروینیسم نیست، اما نتایج و اثرات نظریه تکامل طبیعی را در موردی ویژه کاوش خواهد کرد. هدف من بررسی زیست‌شناسی خودخواهی و از خودگذشتگی (فداکاری؛ دگرخواهی؛ نوع‌دوستی) است.

جدا از جاذبهٔ دانشگاهی آن، اهمیت انسانی این موضوع آشکار است چرا که تمام جنبه‌های زندگی اجتماعی ما، عشق و نفرتمان، جنگ و اتحادمان، دادن و دزدی‌مان، آز و بخشش‌مان را دربر می‌گیرد. این‌ها دعوی‌هایی است که می‌توانست برای کتاب‌های دربارهٔ ستیز (لورنتس)، قرارداد اجتماعی (آردری) و عشق و تنفر (ایبل-ایبسفلدت) اقامه شود. اما مشکل این کتاب‌ها این است که مؤلفان‌شان قضیه را کاملاً اشتباه گرفته‌اند. اشتباه آنان به دلیل درک نادرست‌شان از نحوهٔ عملکرد تکامل طبیعی بود. آنان فرض را اشتباهاً بر این گذاشتند که امر مهم در تکامل طبیعی «نفع گونه (یا گروه)» است نه «نفع فرد (یا ژن)». عجیب آنکه اشلی مونتاگو باید لورنتس را به عنوان خلف مستقیم اندیشمندان قرن نوزدهمی معتقد به «طبیعت با چنگال و دندان خونین» مورد انتفاد قرار دهد. آنطور که من دیدگاه لورنتس در مورد تکامل طبیعی را می‌فهمم، او در رد کردن مفاهیم جملهٔ مشهور تنیسون، با مونتاگو همنواست. برخلاف این دو به نظر من «طبیعت با چنگال و دندان خونین» درک ما از انتخاب طبیعی را به نحو شایسته‌ای جمع‌بندی می‌کند.

پیش از ارائهٔ مبحث خودم، من بر آنم تا مختصراً توضیح دهم که این مبحث از چه نوعی است و از چه نوعی نیست. اگر به ما بگویند که کسی مدتی طولانی و کامیابانه در میان گانگسترهای شیکاگو زیسته است می‌توانیم در مورد اینکه او چگونه شخصی بوده است حدس‌هایی بزنیم. ما انتظار داریم که او واجد صفاتی از قبیل سرسختی، هفت تیرکشی سریع و توانایی جذب دوستان باوفا باشد. این گمانه‌زنی‌ها عاری از خطا نیستند ولی انسان می‌تواند با توجه به شرایطی که کسی در آن زیسته و موفق شده است در مورد شخصیت آن فرد گمانه‌زنی‌هایی کند. بحث این کتاب این است که ما، و تمام دیگر جانداران، ماشین‌هایی هستیم که توسط ژن‌های‌مان خلق شده‌ایم. ژن‌های ما، مانند گانگسترهای شیکاگوئی، در یک دنیای بسیار پر رقابت و در برخی موارد برای میلیون‌ها سال به حیات خود ادامه داده‌اند. این موضوع به ما حق می‌دهد که انتظار برخی کیفیت‌ها را در ژن‌هایمان داشته باشیم. بحث من این خواهد بود که یکی از کیفیات بارز یک ژن موفق خودخواهی بی‌رحمانه است. این خودخواهی ژنی معمولاً به خودخواهی در رفتار فرد می‌انجامد. اما، همان‌طور که خواهیم دید، بعضی شرایط هست که در آن یک ژن می‌تواند با انجام نوعی فداکاری کوچک در سطح فرد جاندار، بهتر به هدف‌های خودخواهانه‌اش برسد. «بعضی» و «کوچک» کلمات مهم جملهٔ پیشین هستند. هر چقدر هم دوست داشته باشیم طور دیگری فکر کنیم، عشق همگانی و رفاه اجتماعی گونه، به مثابه یک کل، مفاهیمی هستند که از نظر تکامل طبیعی معنایی ندارند.»