کتاب تاریخ بیهقی

کتاب تاریخ بیهقی نوشته‌ی ابوالفضل بیهقی به شرح تاریخ سلطنت سلطان مسعود غزنوی فرزند سلطان محمود غزنوی می‌پردازد. این کتاب یکی از چند منبع محدود باقی‌مانده از دوران سلطنت مغولان بر ایران است و از شاهکارهای ادبیات فارسی به حساب می‌آید. بیهقی با نثری روان و شیوا در کنار بیان تاریخ دربار غزنویان مناسبات درباری، سیاست غزنویان و دسیسه‌ها و نیرنگ‌ها را نیز در قالب روایتی داستان‌گونه بیان می‌کند. او شخصیت‌ها و وقایع را چنان توصیف می‌کند که خواننده را سر ذوق آورده و خواندن کتاب را بسیار لذت‌بخش می‌کند. انتشارات فردوس نسخه‌ی تصحیح‌شده‌ی این کتاب به قلم عزیزالله علیزاده را منتشر کرده است. شما می‌توانید نسخه‌ی الکترونیکی این اثر را از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره‌ کتاب تاریخ بیهقی

تاریخ بیهقی نوشته‌ی ابوالفضل محمدبن‌حسین بیهقی است. نام دیگر این کتاب تاریخ مسعودی است؛ چرا که بخش عمده‌ی این کتاب به بیان تاریخ سلطنت سلطان مسعود غزنوی می‌پردازد. همان‌طور که ذکر شد موضوع اصلی کتاب ذکر تاریخ دربار غزنوی است؛ اما در کنار آن بخش‌هایی از سلطنت صفاریان، سامانیان و دوران پیش از برآمدن غزنویان نیز شرح داده شده است.

بیهقی نگارش کتاب را از ۴۴۸ قمری آغاز کرده و آن را به مدت چهل‌ودو سال ادامه داده است. علاوه‌بر این، روایاتی را ذکر می‌کند که حدود بیست‌وهفت سال پیش از برآمدن غزنویان رخ داده است. گفته می‌شود چهار مجلد ابتدایی این مجموعه مطالبی مشابه مطالب تاریخ ناصری دارد و از مجلد پنجم تا دهم به بیان وقایع سال‌های ۴۳۲ تا ۴۵۱ می‌پردازد.

نگارنده با بیان روایات‌ به شکل واقعی و با رعایت اعتدال و انصاف هیچ نکته‌ای را از قلم نینداخته است. بیهقی در کتاب خود نکات اخلاقی و پندهایی آموزنده ذکر کرده و قصدش از این عمل آراستن تاریخ، عبرت‌آموزی و اثرگذاری بر مخاطب است. او با شناختی کامل از جامعه‌ی خود به ذکر تاریخ می‌پردازد و برای تمام گفته‌های خود اسناد و مدارکی معتبر ارائه می‌دهد. اشخاص را کامل و دقیق به همراه عادات و رفتار و دارایی‌هایشان معرفی می‌کند و مذاکرات مهم و محرمانه را دقیق و کامل برای مخاطب شرح می‌دهد.

خلاصه کتاب تاریخ بیهقی

به گفته‌ی بیهقی موضوع کتاب بیان حوادث اواخر سلطنت محمود غزنوی و مسعود غزنوی است و پس از ذکر حوادث این دوران، جلد نهم کتاب با رفتن مسعود غزنوی به هند پایان می‌یابد. بیهقی در انتهای این مجلد وعده‌ی جلد دهم با موضوع خوارزم و جبال و بیان سفر مسعود غزنوی را می‌دهد؛ اما آنچه از جلد دهم به دست ما رسیده فقط ذکر خوارزم است.

مهم‌ترین وقایع ذکر‌شده در مجلدهای باقی‌مانده عبارت‌اند از:

• جنگ سلطان مسعود با ترکمانان
• شکست سلطان مسعود در جنگ دندانقان
• بر تخت نشستن طغرل سلجوقی
• سرکوب شورش‌های داخلی علیه دربار غزنوی
• تحولات سیاسی و اجتماعی دوران سلطنت غزنویان

در مجموع، این کتاب منبعی مفید برای دانستن تاریخ است و هیچ متن تاریخی دیگری نمی‌تواند به‌اندازه‌ی تاریخ بیهقی مشکلات و اشتباهات حکومت غزنویان را به‌روشنی بیان کند.

چرا باید این کتاب را بخوانیم؟

تاریخ بیهقی هم از جنبه‌ی ادبی و هم از جنبه‌ی تاریخ‌نگاری کتابی بی‌نظیر است. بیهقی با زبانی ساده و صمیمی مخاطب را وارد روزگاران گذشته می‌کند و حین بیان وقایع به مخاطب گوشزد می‌کند که چه اعمالی زشت و ناپسندند و چه اعمالی موجب عزت آدمیان می‌شوند. زبان او به‌گونه‌ای است که هرگز به گفته‌هایش نمی‌توان شک کرد؛ گاهی چنان دلسوزانه سخن می‌گوید که جز همدردی کاری از مخاطب برنمی‌آید و گاهی چنان از رفتاری به ستوه می‌آید که خواننده خواسته یا ناخواسته با نویسنده همراه می‌شود و زبان به گله و شکایت می‌گشاید. بیهقی عنان کلام را در اختیار دارد و همین امر سبب می‌شود خواندن روایاتش همواره دلنشین باشد.

خرید کتاب تاریخ بیهقی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

زبان صمیمی بیهقی هر مخاطبی را به خواندن یا شنیدن کتابش وا می‌دارد. او تاریخ را بدون هیچ قضاوتی، همان‌گونه که اتفاق افتاده بیان می‌کند. همین موضوع اطلاعات ارزشمندی را در اختیار دوستداران تاریخ و تاریخ‌پژوهان قرار می‌دهد. علاوه‌بر این، نگارنده چنان در نگارش مهارت دارد که خواندن کتابش برای دوستداران ادبیات فارسی و پژوهشگران این حوزه خالی از لطف نیست. می‌توان گفت هرکس که به تاریخ و ادبیات علاقه‌ای دارد از مطالعه‌ی تاریخ بیهقی نیز لذت می‌برد. نسخه‌ی صوتی این اثر ارزشمند نیز برای علاقه‌مندان به کتاب‌های صوتی نیز موجود است و شما می‌توانید کتاب صوتی تاریخ بیهقی را با صدای احسان چریکی در طاقچه بشنوید.

درباره نویسنده کتاب (تاریخ بیهقی اثر کیست؟)

ابوالفضل محمد‌بن‌حسین بیهقی در ۳۸۵ قمری در حارث‌آباد بیهق متولد شد. دوران جوانی او به تحصیل در نیشابور گذشت و پس از آن به دیوان رسالت محمود غزنوی راه یافت. او نوزده سال نزد بونصر مشکان شاگردی کرد و به نگاهداشت رونوشت نامه‌های دربار پرداخت. همین امر سبب شد تا از نزدیک شاهد اتفاقات و وقایع دوران سلطنت چند تن از شاهان غزنوی باشد.

پس از مرگ بونصر مشکان، بوسهل زوزنی به دبیری دیوان مسعود منصوب و بیهقی معاون او شد. او در دوران سلطنت عبدالرشید غزنوی برای مدتی کوتاه دبیر دیوان رسایل شد؛ اما چند سال بعد از مقام خود برکنار شد. پس از به سلطنت رسیدن طغرل غزنوی نیز، به همراه عبدالرشید غزنوی راهیِ زندان شد و تا زمان کشته‌شدن طغرل که پنجاه روز بعد بود در زندان ماند. ابن فندق ذکر می‌کند که بیهقی در دوران فرخزاد غزنوی دبیر دیوان رسایل بود و در پایان سلطنت فرخزاد بازنشسته شد و برای نگارش کتاب تاریخ خود در غزنه سکنی گزید. از این زمان به بعد تا زمان مرگش در ۴۷۰ قمری مشغول نگارش تاریخ بود.

تاریخ بیهقی چند جلد است؟

به‌گفته‌ی تاریخ این کتاب در ابتدا ۳۰ جلد بوده است؛ اما بخش اعظمی از کتاب نابود شده و تنها حدود ۵ مجلد آن به دست ما رسیده است که همان مجلد پنجم تا دهم را شامل می‌شود. علی‌بن‌زید بیهقی ذکر کرده است که مجلدهایی از این مجموعه را در کتابخانه‌ی مدرسه‌ی خاتون مهد‌ عراق در نیشابور دیده است. تاریخ بیهق نوشته‌ی ابن فندق کهن‌ترین کتابی است که در آن نام ابوالفضل بیهقی و کتابش ذکر شده است. او در کتاب خود بیان می‌کند که ابوالفضل بیهقی دبیر سلطان محمود، سلطان مسعود، سلطان مودود و سلطان فرخزاد بود و پس از پایان حکومت فرخزاد انزوا اختیار کرد و به نگارش مشغول شد. ابن فندق درباره‌ی تاریخ بیهقی چنین ذکر می‌کند: و تاریخ ناصری از اوّل ایّام سبکتگین تا اوّل ایّام سلطان ابراهیم، روز‌به‌روز تاریخ ایشان را بیان کرده است و آن همانا سی مجلّد مصنف زیادت باشد. از آن مجلّدی چند در کتابخانه‌ی سرخس دیدم و مجلّدی چند در کتابخانه‌ی مهد عراق و مجلّدی چند در دست هر کسی، و تمام ندیدم.

تاریخ بیهقی چه نوع تاریخ‌نگاری است؟

تاریخ بیهقی خلاف سایر کتب تاریخ، نظیر تاریخ طبری یا تاریخ بیهق تنها به ذکر وقایع و حوادث نمی‌پردازد؛ بلکه نگارنده در میانه‌ی روایت وقایع را تحلیل کرده و نظر خود را نیز بیان می‌کند و برای پیشبرد اهداف خود از شیوه‌های زبانی نیز بهره می‌برد. به همین سبب، تاریخ بیهقی را می‌توان نوعی تاریخ اکنون تلقی کرد؛ بدین معنی که وقایع پیشین را مطرح نمی‌کند بلکه تاریخ لحظه را ذکر می‌کند، وقایعی که نگارنده خود شاهد آن‌‌ها بوده است.

بهترین ترجمه تاریخ بیهقی به زبان ساده

از تاریخ بیهقی ترجمه و تصحیح‌های گوناگونی طی سالیان دراز در دست است و انتخاب بهترین ترجمه و تصحیح از این اثر به میزان آشنایی مخاطب با ادبیات فارسی بستگی دارد. با‌این‌حال، در سالیان گذشته چند شرح و تصحیح از این کتاب بیش از سایرین مورد توجه قرار گرفته است که عبارت‌اند از: تاریخ بیهقی با تصحیح علی‌اکبر فیاض، تاریخ بیهقی با تصحیح و مقدمه‌ی خلیل خطیب رهبر و دیبای دیداری با تصحیح و توضیح محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی و حدیث خداوندی و بندگی شرح و توضیح جامعی از محمد دهقانی.

به‌مانند ترجمه، نسخه‌های متفاوتی نیز از این اثر در دست است که از میان‌ها آن‌ها تصحیح دکتر علی‌اکبر فیاض و تصحیح دکتر محمدجعفر یاحقی با مقدمه و حواشی مفصل، گزینه‌هایی معتبر و شناخته‌شده‌اند.

نظرات افراد مشهور درباره این کتاب

تاریخ بیهقی یکی از آثار برجسته و منحصربه‌فرد زبان و ادبیات فارسی است. در ادامه، برخی از تمجیدهای این کتاب را از زبان پژوهشگران و استادان زبان و ادبیات فارسی می‌خوانیم.

• سید محمد علوی درباره‌ی اهمیت کتاب تاریخ بیهقی می‌گوید: بسیاری از نویسندگان پس از تاریخ بیهقی تحت تأثیر این کتاب قرار گرفتند. از نویسندگان و شاعران معاصر، احمد شاملو در شعرش و محمود دولت‌آبادی در رمان‌های خود تحت تأثیر نثر تاریخ بیهقی هستند و در واقع نویسندگان و شعرای بسیاری به لحاظ محتوایی و نیز از منظر عمق نگاه و ژرفای بینش، بسیار تحت تأثیر بیهقی قرار گرفته‌اند.
• محمدجعفر یاحقی نیز می‌گوید: تاریخ بیهقی بر تارک نثر فارسی قرار دارد. تاریخ بیهقی یکی از بنیان‌های زبان فارسی است که تاکنون کمتر به آن پرداخته شده است.
• محمود دولت‌آبادی، ‌از نویسندگان نام‌آور معاصر می‌گوید: بیهقی آدم درستی است و نسبت به آنچه می‎نویسد، منصف است و نسبت به کاری که انجام می‎دهد، عمیقاً احساس مسئولیت می‎کند. بیهقی در کلامش هیچ صنعتی نیاورده و کلام او به معنی نخواستن زبان دیگر از دل جامعه‌ی ایران است، او می‌گوید من می‌خواهم زبان خودم را داشته باشم و بیهقی نتیجه‎ی چنین نخواستنی است.