کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی(۲) از گوتمه بودا تا پیروزی مسیحیت

از نظر بودا، و نیز از نظر اکثر متفکران و انسان‌های مقدس هندی پس از دورۀ اوپانیشاد، همه چیز رنج است. در واقع، «تولد رنج است، زوال رنج است، بیماری رنج است، مرگ رنج است. پیوند یافتن با آنچه انسان دوست ندارد رنج است. جدا شدن از آنچه انسان دوست دارد... فقدان چیزهایی که انسان دوست دارد داشته باشد، به معنای رنج است. در یک کلام، هر گونه تماس با (یکی از) پنج اسکاندها مستلزم رنج است

هنگامی‌که اسرار میترا مورد بحث قرار می‌گیرد نقل جملۀ معروف ارنست رنان مناسبت دارد: «اگر بیماری مهلکی رشد مسیحیت را متوقف نساخته بود سراسر جهان میترایی شده بود.» (Marc Auréle, p ۵۷۹) احتمالاً رنان تحت تأثیر آوازه ومحبوبیت فراگیر اسرار میترا در سده‌های سوم و چهارم قرار گرفته و مجذوب انتشار اسرار میترا در سرتاسر همۀ ولایات امپراتوری روم شده بود. در واقع قدرت و اصالت این دین سرّی جدید احترام همگان را برانگیخته بود. آیین سرّی میترا موفق شده بود میراث ایرانی را با روح یونانیـ رومی تلفیق کند. در معبد خدایان میترا خدایان اصلی جهان باستان با زَُروان و دیگر خدایان شرقی دمخور بودند. افزون بر این، اسرار میترا جریان‌های معنوی خاص دورۀ امپراتوری را جذب و تلفیق کرده بود: اختربینی، تأملات آخرت‌شناختی، دین خورشیدی (که فیلسوفان آن را یکتاپرستی خورشیدی تفسیر می‌کردند). اما زبان آیینی‌اش به‌رغم ایرانی بودنش، لاتین بود

یک ویژگی خاص آیین جِین، و البته ویژگی‌ای که بر ساختار کهن آن تأکید می‌کند، روحمندانگاری است: هر چیزی که درجهان وجود دارد، نه فقط حیوانات بلکه هم‌چنین گیاهان، سنگ‌ها، قطره‌های آب و غیره، روح دارند. و از آن‌جا احترام به زندگی نخستین، مهم‌ترین دستور جین است. باور به روحمندانگاری موجب پدید آمدن مشکلات بی‌شمار می‌شود. به این دلیل است که راهب وقتی راه می‌رود باید زمین مقابل خود را جارو کند و به این دلیل است که او منع می‌شود پس از غروب آفتاب بیرون رود: از بیم آن‌که نکند یک حیوان خیلی کوچک را زیر پا له کند و بکشد. این تناقض عجیبی است که آموزه‌ای که روح را در همه‌چیز مسلم فرض می‌گیرد و برای حیات احترام مطلق قائل است حیات انسانی را کاملاً پست می‌شمارد و انتحار از طریق گرسنگی را عالی‌ترین نوع مرگ تلقی می‌کند.

سدۀ دوم به بعد، این دو دین ولادت خدای خود را در یک روز (۲۵ دسامبر) جشن می‌گرفتند و در باورهای مشابهی دربارۀ پایان جهان، داوری واپسین، و حشر مردگان شریک بودند