کتاب تاریخ علم در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (کتاب اول، جلد دوم)

کتاب تاریخ علم در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (کتاب اول، جلد دوم) حاصل گردآوری علی اکبر ولایتی است. انتشارات علمی و فرهنگی این کتاب را منتشر کرده است.

درباره کتاب تاریخ علم در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (کتاب اول، جلد دوم)

کتاب تاریخ علم در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (کتاب اول، جلد دوم) در باب آثار پزشکی است. با مطالعهٔ این کتاب دربارهٔ وجود کتاب‌هایی مانند «آبله‌کوبی» (اثر مؤلفی ناشناس)، «آثار الباقیه» (نوشتهٔ حکیم محمد هاشم علوی‌خان شیرازی ملقب به معتمدالملوک)، «احکام فَصْد و حجامت» (نوشتهٔ حکیم عمادالدین محمود بن مسعود بن محمود شیرازی معروف به طبیب شیرازی)، «اختیارات بدیعی»، «ادعیة الوبا» و «المُحاوِرات فی الطب بَینِه و بین نوشیروان» و... آگاه خواهید شد.

خواندن کتاب تاریخ علم در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (کتاب اول، جلد دوم) را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به دوستداران مطالعهٔ آثار پزشکی پیشنهاد می‌کنیم.

درباره علی اکبر ولایتی

علی‌ اکبر ولایتی متولد ۴ تیر ۱۳۲۴ است. او سیاستمدار، دیپلمات و پزشک ایرانی است که به‌عنوان مشاور امور بین‌الملل رهبر جمهوری اسلامی، عضو حقیقی مجمع تشخیص مصلحت نظام، استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، عضو شورای سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، دبیرکل مجمع جهانی بیداری اسلامی و عضو مجمع جهانی اهل‌بیت فعالیت کرده است. او رئیس سابق شورای مرکزی انجمن اسلامی پزشکان ایران، سخنگوی وقت جبههٔ متحد اصول‌گرایان و عضو حقیقی شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز بوده است. علی‌اکبر ولایتی از سال ۱۳۹۵ به‌عنوان ریاست هیئت مؤسس و هیئت امنای دانشگاه آزاد اسلامی منصوب شد. از او آثار بسیاری در زمینه‌های پزشکی و تاریخ منتشر شده است.

بخشی از کتاب تاریخ علم در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (کتاب اول، جلد دوم)

«یادگار فی الطب

کتابی است به زبان فارسی به قلم اسماعیل بن حسن بن محمد حسنی جُرجانی در طب.

جرجانی خود در آغاز کتاب در وجه تسمیهٔ آن می‌نویسد: «عنایت این نیست که به کسی چیزی بخشیده شود یا در کاری یاری گردد، بلکه عنایت آن است کسی را فایده‌ای دهند و یادگاری سازند که برای همهٔ مردم سودمند باشد و آسایش تن و جان مردم را به بار آورد» و سپس می‌افزاید که یادگار مختصری است که در وقتِ نیازْ جوینده را از کتاب دیگر بی‌نیاز می‌کند و از این جهت آن را یادگاری از خود برای دیگران می‌داند و به همین مناسبت نام کتاب را یادگار گذاشته است (محقق، ص ۹-۱۰؛ رشنوزاده، ش ۱۵، ص ۸).

نجم‌آباد ی (۱۳۵۳، ص ۷۴۱) بر این نظر است که یادگار چهارمین اثر جرجانی در طب بوده است. یادگار با این‌که مختصر است، مطالب سودمندی دارد؛ چنان‌که در آن شرح حدود ۱۲۰ بیماری آمده و برای مداوای آن‌ها ۱۷۰۰ مادهٔ دارویی و غذایی بیان شده است (محقق، ج ۱۰، ص ۹).

جرجانی این اثر را همچون خفی علایی مختصر و برای مبتدیان و متعلمان نوشته است که مانند دیگر آثار جرجانی در زمان حیات او و نیز پس از حیاتش از کتاب‌هایی بوده که دانشجویان طب آن را مطالعه می‌کرده‌اند (رشنوزاده، ش ۱۵،‌ ص ۸-۹)؛ چنان‌که نظامی عروضی (ص ۱۰۳) بادگار از جملهٔ بیست کتابی می‌داند که باید هر دانشجوی طب آن را بخواند و بدین‌ترتیب یادگار را در ردیف فصول بقراط ، مسائل حُنَین بن اسحاق، ذخیرۀ ثابت بن قرّه ، قانون ابن سینا ، الحاوی رازی، کامل الصناعه و مانند آن‌ها دانسته است. این کتاب یک دورهٔ علم طب در شناخت بیماری‌ها و داروهاست که لازم بوده دانشجویان علم طب و حتی اطبا آن را مطالعه کنند (نجم‌آباد ی، ۱۳۵۳،‌ ص ۷۴۲؛ رشنوزاده، ش ۱۵،‌ ص ۹).

این کتاب مشتمل است بر پنج بخش: اندر فواید علمی که اندر طب به‌کار آید شکال هفده باب؛ اندر علاج بیماری‌ها از سر تا پا شامل سی باب؛ اندر انواع تب و علاج آن و اندر آبله و حصبه شامل دو باب؛ اندر امراض گوناگون شامل پانزده باب (رشنوزاده، ش ۱۵، ص ۸).

مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب یادگار را می‌توان چنین برشمرد:

الف) بهره‌برداری از مشاهدات بالینی؛ چنان‌که خود (۱۳۸۲، ص ۱۲) می‌نویسد: «من دیدم صاحب مالیخولیا را بر پای رشته پدید آمد، علت زایل شد و به صرع تب ربع زایل شد»؛

ب) اشاره به اندازه و حدّ مصرف دارو؛ چنان که (۱۳۸۲،‌ ص ۵۲) می‌نویسد: «بسیار خوردن دارو عادت پسندیده نیست و به هر وقت از بهر هر فضله که حاصل گردد دارو توان خورد»؛

ج) اشاره به دستور نوشیدن آب؛ چنان‌که خود (۱۳۸۲، ص ۱۸) می‌نویسد: «آبِ نیکِ گرم معده را از رطوبت پاک می‌کند و بشوید لیکن گرمی به‌اندازه باید که معده را نسوزاند».

د) آوردن تعریفی از اعضای بدن و اشاره به تشریح آن‌ها؛ چنان‌که در جایی از کتاب (۱۳۸۲، ص ۷۳) می‌گوید: «و اندر زیر زانو رگی است که او را مابض خوانند گشادن آن درد احشا را و درد پشت و بواسیر را سود دارد».

ه) تعیین رژیم غذایی بیماران؛ چنان‌که (۱۳۸۲، ص ۱۳) می‌نویسد: «اندر تدبیر تندرستان به غذا و بیماران به شربت: اما غذای نیک نان پاکیزه بود از گندمِ آفت‌نارسیده و گوشت گوسفندِ پخته و آسوده و از شیرینیْ اندکی».

و) توجه به بهداشت مواد غذایی و ظرف‌ها و ابزار؛ چنان که (۱۳۸۲، ص ۶۱) آورده است: «هر بامدادی شیر او دوشیده و در حالْ در پاتیله‌ای سنگین کنند و بر آتش نهند و بجوشانند».

ز) توضح واژه‌های عربی به فارسی و برعکس؛ مثلاً در وصف نوره (۱۳۸۲،‌ ص ۹۳) آورده است که «شَعرِ زاید [یعنی] مویِ افزون را بَرکَنَد».

ح) به‌کار بردن واژه‌های فارسی نادر همانند آب‌زدن، آغاردن، اریب، آونک کردن، پاتیله، پالودن و مانند آن‌ها (رشنوزاده، ش ۱۵،‌ ص ۱۰-۱۱).

از یادگار نسخه‌های خطی‌ای در کتاب‌خانهٔ مرکزی دانشگاه تهران، و چند کتاب‌خانهٔ عمومی و خصوصی دیگر موجود است. لوتزِر ریشتِر برن‌بورگ نسخه‌ای از این اثر را که در سال ۱۱۷۰ ق کتابت شده در شمارهٔ ۱۴ نسخه‌های خطی پزشکی فارسی در دانشگاه کالیفرنیا به تفصیل معرفی کرده است. دکتر مهدی محقق نیز این اثر را بر اساس دو نسخه از سه نسخهٔ موجود در کتاب‌خانهٔ مرکزی دانشگاه تهران و نسخهٔ ملی فرهنگ تصحیح و در ۱۳۸۲ در تهران به چاپ رسانده است (رشنوزاده، ش ۱۵، ص ۱۱؛ نیز  محقق، ۱۳۸۲، ص ۱۳).

منابع

جرجانی، اسماعیل بن حسن (۱۳۸۲). یادگار در دانش پزشکی و داروشناسی، به کوشش و با مقدمهٔ مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران با همکاری مؤسسهٔ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل.

رشنوزاده، بابک (۱۳۸۷-شهریور). «یادگار فی الطب»، کتاب ماه علوم و فنون، ش ۱۰۵.

محقق، ۱۳۸۲ (مقدمه بر یادگار) (جرجانی.

نجم‌آباد ی، محمود (۱۳۵۳). تاریخ طب در ایران پس از اسلام، تهران.

محقق، مهدی؛ و فرید قاسملو (۱۳۸۵). «یادگار»، دانشنامهٔ جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، بنیاد دانشنامهٔ جهان اسلام، ج ۱۰، تهران.»