کتاب فراسوی رنج و رویا (دفتر اول)

کتاب فراسوی رنج و رویا؛ دلالت‌های فکری و پارادایم‌های راهبردی (دفتر اول) نوشتهٔ عباس منوچهری است و انتشارات روزنه آن را منتشرکرده است.

درباره کتاب فراسوی رنج و رویا

«رنج» و «رؤیا» همیشه با اندیشه و عمل انسانی نسبتی بنیادین داشته و دارند. رنج از دیرباز در فرهنگ‌های گوناگون و در زمانه‌های مختلف در قالب و شیوه‌های مختلف خاستگاه اندیشه و عمل بوده، و در عین حال چیستی و چرایی آن موضوع اندیشه‌ورزی بوده است. مصائب بشر گاه تا آنجا گریزناپذیر انگاشته شده که برخی از متفکران «بودن انسان» را همانا رنج دانسته‌اند و برخی دیگر انسان را موجودی دانسته‌اند که با/ و در رنج می‌زیید.

رؤیاپردازی، از سوی دیگر، یا برآمده از درد و رنج بشر، یا نتیجهٔ غفلت از آن بوده است. برخی تمیز بین آگاهی و رؤیا را ناممکن دانسته‌اند، و برخی رؤیا را به تفکر و تلاش ترجیح داده‌اند.

در این میان، در طول تاریخ بشر اندیشه و تأمل در باب امر سیاسی از دو جهت با رنج و رؤیا مرتبط بوده است. متفکر سیاسی رنج‌های زمانه را به‌عنوان مصائب یا معضلات زمانه فهم کرده است، و چه بسا خود نیز از وجود آنها رنج برده است؛ و آنگاه وضع بدیلی را به‌عنوان وضع مطلوب، و نه ضرورتاً به مثابه یک رؤیا، ارائه داده است.

در سال‌های اخیر در ایران مباحث بسیار جدی در بارهٔ تاریخ فکر و دانش سیاسی مطرح شده است که ضرورت تاریخی ـ اخلاقی این معرفت پر دامنه در زمانه و زمینهٔ پرتلاطم امروزی را نشان می‌دهد.

از طرف دیگر، با توجه به روند احیای «فلسفهٔ سیاسی» در دوره معاصر، و نیز چرخش مطالعات توسعه و علم اقتصاد به سوی اندیشهٔ سیاسی/ هنجاری، از سوی دیگر، فهم هر چه بیشتر میراث اندیشهٔ سیاسی، به منظور بهره بردن از این روند و این چرخش، ضرورتی تاریخی برای تحولات لازم، از جمله توسعه، به نظر می‌رسد. در این میان، همیشه پرسش اصلی این بوده که کدام ترتیبات اجتماعی، اقتصادی، و سیاسی می‌تواند راهبر به زندگی خوب باشد.

تا حدود دو قرن پیش، پاسخ به پرسش فوق، یعنی «چیستیِ مناسبات نیک اجتماعی و چگونگی دستیابی به آنها» با اندیشهٔ سیاسی داده می‌شد. اما در قرن هجدهم «علم اقتصاد» و سپس در قرن نوزدهم «جامعه‌شناسی» مدعی پاسخ‌گویی به پرسش فوق شدند و اندیشهٔ سیاسی به حاشیه رانده شد. در ادامهٔ این روند، در قرن بیستم در دنیای انگلیسی‌زبان «دانش سیاسی»، که در دوره‌های آغازین شکل‌گیری خود در امتداد «آموزه‌های اخلاقی» و عجین با آن بود، با پیروی از مقومات دیسیپلینی «علم اقتصاد»، و با قرارگرفتن در تقسیم دیسیپلینی سه‌گانه، یعنی سیاست (با موضوع دولت)، اقتصاد (با موضوع تولید ثروت)، و جامعه‌شناسی (با موضوع جامعه)، به علوم تجربی پیوست و «دانش اخلاق» گسست.

کتاب فراسوی رنج و رویا مقدمه‌ای است برای اندیشه‌ورزی سیاسی در زمانه‌ای که مناسبات و ترتیبات اقتصادی اجتماعی موجود موجب رنج و ناخشنودی‌های فراوان برای جوامع بشری شده است. همچنین تلاشی است برای آشکارسازی تضمنات میراث اندیشهٔ سیاسی برای «توسعه». با این هدف، کتاب با رویکرد دو وجهیِ دلالتی پارادایمی نوشته شده است.

این کتاب شامل یک مقدمهٔ کلی و دو قسمت (دو کتاب) است که هریک مقدمه جداگانه‌ای دارد. در قسمت اول روایت دلالتی به‌عنوان شیوه متفاوتی برای فهم چیستی اندیشهٔ سیاسی و استلزامات و تضمنات آن مفصل‌بندی (articulated) شده است. بر این اساس هر اندیشه مشتمل بر دلالت‌های ششگانه‌ای است که هر یک با دیگر دلالت‌ها در پیوند نظری و عملی قرار دارند. این شش دلالت شامل دلالت معرفتی، دلالت وضعیتی ـ تاریخی (بحران‌ها و معضلات زمانه)، دلالت بنیادین (انسان، سعادت، دولت، و مصلحت)، دلالت‌های هنجاری (عدالت، برابری، دوستی، حق، آزادی، و مقاومت)، دلالت‌های راهبردی (اقتدار، شهروندی، و گفتگو) و دلالت‌های کاربردی (قانون، سیاستگذاری، و توسعه) می‌شوند. در قسمت دوم، با توجه به نقش تاریخی و عملی نظریه‌های اقتدار، انواع ششگانهٔ الگوهای نظری اقتدار (دلالت راهبردی، نظریهٔ نظام سیاسی) به‌صورت پارادایمی نوع‌شناسی شده‌اند. منطق این نوع‌شناسی در مقدمه همان قسمت آمده است.

خواندن کتاب فراسوی رنج و رویا را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران حوزه‌های اقتصاد، جامعه‌شناسی، علوم سیاسی و فلسفه پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب فراسوی رنج و رویا (دفتر دوم)

«می‌توان تفکر سیاسی را، که شاخص‌ترین نوع اندیشهٔ هنجاری۶۱ در تاریخ بوده است، همچون «نقشه‌ای جغرافیایی از سیاست» انگاشت که قادر است به ما بگوید «کجا هستیم و چه راهی ما را به مقصد مورد نظرمان می‌رساند.» بدین معنا، آرای سیاسی بینش‌ها یا تصویرهای نمادین یک کلیت نظام‌یافته از سیاست را ارائه می‌دهند که جستاری برای فهم عناصر تشکیل‌دهندهٔ جامعهٔ خوب و نیز برای یافتن معیارها و راه‌حل‌ها است. مطابق رویکرد «زمینه‌گرا»، که توماس اسپریگنز آن را پردازش نظری کرده است، هر تفکر سیاسی در چارچوب وضعیت زمانی و مکانی معینی شکل گرفته و برای پاسخ‌گویی به ضرورت‌های وضعیتی و زمینه‌های عینی ـ اجتماعی همان دوران معین تاریخی اندیشیده شده است. مطابق این رویکرد، هر «مکتب فکری» یا هر «متفکر سیاسی»، در هر دوران و وضعیت تاریخی که بوده باشد، چهار مرحله را در سیر پیدایش و شکل‌گیری خود طی می‌کند. اول «مشاهدهٔ بحران»، دوم «تشخیص درد»، سوم ارائهٔ «وضع بدیل»، و چهارم ارائهٔ «راهکار» برای دست‌یابی به وضع بدیل. برای مثال، «بحران عدالت آتنی» پاسخ خود را در سامان سیاسی (politheia) افلاطون یافت، که اولین پاسخ به بی‌نظمی در جامعه و اخلاق بود، و فارابی مدینهٔ فاضله را در دوران بحران خلافت در قرن چهارم هجری نوشت.

یکی دیگر از شاخص‌ترین رویکردها در تعریف تفکر سیاسی رویکرد «عام‌گرایی» لئو اشتراوس است که از منظری فلسفی به تفکر سیاسی می‌نگرد. وی «فلسفهٔ سیاسی» کلاسیک را نوع شاخص تفکر سیاسی می‌داند و آن را فلسفیدن در باب آنچه به «حیات سیاسی» مربوط است تعریف می‌کند. از نظر او، فلسفهٔ سیاسی «تلاشی است برای نشاندن معرفت به جای گمان در باب سرشت امور سیاسی و نیز تلاشی است برای دانستن سرشت نظم صحیح و نیک.» به نظر وی، تفکر سیاسی فارغ از الزامات و ضرورت‌های عینی ـ تاریخی است و در اوضاع گوناگون و دوره‌های مختلف تاریخ دارای اعتبار است. او می‌گوید هر عمل سیاسی یا در جهت حفظ وضع موجود است یا در جهت تغییر آن، و عامل هدایت‌کنندهٔ هر دو نیز جهت‌گیری به سوی «خیر» است. از این رو فلسفهٔ سیاسی کوششی است صادقانه برای دست‌یابی به نظم سیاسی خوب و درست.»