کتاب در خدمت و خیانت مترجمان

کتاب در خدمت و خیانت مترجمان نوشتهٔ نیکو سرخوش است و نشر نی آن را منتشر کرده است. کتاب نشان می‌دهد رویدادهای تاریخی در برهه‌های متفاوت بر نمودار سیاست، ادبیات و ترجمه اثر می‌گذارند و در این میان کدامین نیرو میدانِ ترجمه را به تسخیرِ خود درمی‌آورد و چگونه؟

درباره کتاب در خدمت و خیانت مترجمان

در کتاب در خدمت و خیانت مترجمان قرار نیست برمبنای چارچوبی زبان‌شناختی یا معرفت‌شناختی به صحت و سقم ترجمه‌ها پرداخته شود تا سرانجام فهرستی از مترجمان خوب و بد فراهم آید. پس اگر از خیانت در ترجمه سخن رانده می‌شود مسئله عدم‌وفاداری به کلمه یا زبانِ مبدأ نیست، بلکه مسئله بر سر مختل‌کردن یک امکان است و اگر از اخلاق یا اتیک در ترجمه سخن به میان می‌آید دقیقاً در همین برداشتِ متفاوت از وفاداری و خیانت است که این اخلاق معنا می‌یابد. این جستار با بیرون آمدن از حلقه‌ٔ تنگ و کم‌ثمرِ رهیافت‌های زبان‌شناختی و با اتخاذ رویکردی فلسفی‌ـ‌سیاسی در پی آن است که ببیند چگونه رویدادهای تاریخی در برهه‌های متفاوت بر نمودار سیاست، ادبیات و ترجمه اثر می‌گذارند و در این میان کدامین نیرو میدانِ ترجمه را به تسخیرِ خود درمی‌آورد و چگونه؟

فصل‌های کتاب در خدمت و خیانت مترجمان از این قرار است:

۱: وفاداری به کلمه یا سنتی که باید بدان توسل جست

۲: کاربرانِ ایرانی نظریهٔ کلمه یا آن‌چه آن‌ها دارند و ما نداریم

۳: آن‌چه ما داریم و آن‌ها ندارند یا قصهٔ گولان و غولان

۴: بازگشت به خویشتن یا شُلوخوفِ خود را می‌شُلوخوفم

۵: اخذ تمدن فرنگی یا اورادِ تسخیر اَجنه

خواندن کتاب در خدمت و خیانت مترجمان را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به مترجمان، پژوهشگران ادبیات، ترجمه، فلسفه و تاریخ پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب در خدمت و خیانت مترجمان

«ترجمهٔ «در آغاز کلمه بود و کلمه نزد خدا بود» نیز در وهلهٔ نخست آسان می‌نماید. «کلمه» در این آیه چه برای مسیحیان و چه برای مسلمانان مترادف است با مسیحِ پیامبر و گویی در این مورد کم‌ترین اختلاف‌نظر وجود دارد. درحقیقت بخش اول این آیات از هم‌بودگیِ خدا و مسیح یا خالق و مخلوق حکایت می‌کند، یعنی دو ذاتِ متفاوت که قرین یکدیگرند. اما گویا آیهٔ بعدی یعنی «کلمه خدا بود» این هم‌بودگی و هم‌نشینی را به وحدت و هم‌ذاتی بدل می‌کند و موجب اختلاف‌نظر میان مفسران می‌گردد. مثلاً در یهودیت و همچنین در روایاتِ غیرعرفانی از اسلام نمی‌توان مخلوق را هرچند والامقام با خالق هم‌گوهر دانست و در یک رتبه و طراز قرار داد. زیرا این بدین معنا است که شریکی برای اَحدیت خالق و فرمانروایی‌اش قائل شده و شرک ورزیده‌ایم. درمقابل، اغلب مسیحیان بر «کلمه خدا بود» تأکید می‌ورزند و بر این اساس هم‌ذاتی را بر هم‌بودگی و جنبهٔ الوهیتی مسیح را بر جنبهٔ نبوی‌اش ارجح می‌دانند. پس گویا دال‌ها حامل بداهتی نیستند و ازهمین‌رو در مسیحیت می‌توان این هم‌ذاتی را نیز دست‌کم به دو طریق کاملاً متضاد تفسیر کرد! ازیک‌سو می‌توان گفت که هم‌ذاتی خداوند با پیامبر یا خالق با مخلوق ممکن است به رهیافتی عرفانی، گِنوسی و درون‌ماندگار (immanent) میدان دهد و شکل سلسله‌مراتبیِ علت و معلول یا آفریننده و آفریده را منحل کند و بدین‌ترتیب به آموزه‌های برابری‌خواهانه و دموکراتیک بینجامد. اما درعین‌حال می‌تواند به تفسیری دیگر نیز مجال بروز دهد، زیرا وقتی انسانی را هم‌گوهر با خداوند بینگاریم و او را تا ملکوتِ الهی و فرمانروایی بر زمین و آسمان ارتقاء دهیم یقیناً احتمال استفاده یا سوءاستفاده از حاکمیت دینی یا غیردینی را در شکل‌های تمامیت‌خواهش افزایش می‌دهیم. بنابراین برخی از پژوهشگران تاریخِ مسیحیت معتقدند این تفسیر که عیسی مسیح چوپانِ گلهٔ بشریت بود و پس از او این گله بدون شبان رها شد سبب شد در قرون دوم و سوم میلادی شکل‌گیری امپراطوری توتالیتر، دنیوی و بوروکراتیک با دستگاه‌های مخوف سرکوب‌گر آن امکان‌پذیر گردد. همچنین به مددِ چنین تفسیری است که پاپ در مقام رهبر مذهبی بدل شد به جانشین مسیح و خلیفهٔ خدا که «برخوردار از قدرت مطلقه‌ای است که بیشتر منشأ الهی دارد تا انسانی». دقیقاً در همین زمان است که کلیسا به مبارزه با عرفان برمی‌خیزد تا بتواند قدرت خود را به‌یاری قواعد و آئین‌ها و نیز «از طریق سازمان‌های دنیوی، اِعمال نماید و خود را از زحمت یافتن انسان کامل که موضوع عرفان (la gnose) است خلاص نماید». ازاین‌رو برخی از این پژوهشگران دریافتند که تا سیصد سال پس از مصلوب‌شدن مسیح هنوز مسیحیان تصمیم نگرفته بودند که مسیح چیست؟ آیا او «خدای روی زمین» است یا «چیز دیگری» است. اما پس از کشته‌شدن آریوس و ایجاد بحران و مطرح‌شدن برخی مسائل همچون مسئلهٔ حفظ سپاه، بسامان‌کردن جامعهٔ آشفته و غیره ترسیم چشم‌اندازهای آرمان‌گرایانه‌تر و طرح مسئلهٔ جاودانگی و «رهایی‌بخشی» ضرورت یافت و مسیحیت به سمتِ باور به پیامبری که «به اندازهٔ خدا قادر» است رهنمون شد تا بدین‌ترتیب بتواند امیدها را زنده نگه دارد و شرایط را برای پذیرش انسان‌هایی فراهم کند که استعدادِ خداشدن دارند. بنابراین خداشدن مسیح بیش از آن‌که محصول رویکردهای ایدئولوژیک یا جنگ‌های عقیدتی باشد محصول ضرورت‌های مادی و زمینی بود. شاید بتوان گفت که علم سیاست نیز به‌نوبهٔ خود توانست از جنبه‌ای دیگر از تفسیرِ حکومتِ قادر بر زمین و آسمان بهره گیرد تا کلان‌نظریه‌ای سیاسی را سامان دهد. بر این اساس بشریت دیگر با کثرتِ مراجع تصمیم‌گیری یعنی یکی خدا و دیگری پیامبر خدا یا دو حاکم یکی در آسمان و دیگری روی زمین سروکار ندارد و بنابر تعریف هرج‌ومرج حاصل از ارادهٔ دو یا چند مرجع تصمیم‌گیر برطرف خواهد شد. زیرا آن که بر زمین حکومت می‌کند بنابه تعریف واجد همان صفات و توانایی‌های آسمانی است. روایتِ مشهور و سکولارشدهٔ حکومت و فرمانروایی یک تن، تفویض همهٔ حقوق به او و درنهایت الزام به اطاعت بی‌چون‌وچرا از او را می‌توان در صورت‌بندی مشهور توماس هابز از مفهوم حاکم یا لویاتان مشاهده کرد. بنابراین عبارات، آیات، کلمات یا دال‌ها از حقیقتی گوهرین حکایت ندارند و باید دید چه تفسیری با چه کارکردی، برحسب چه سازوکار و ضرورتی و به‌ویژه در چه دورهٔ زمانی بارِ آن‌ها می‌شود و بدین‌ترتیب تفسیری بر تفسیری دیگر غلبه می‌یابد. با این توضیحات، تفسیرها و رهیافت‌های متفاوت دینی را نباید صرفاً در حوزهٔ مطالعات آن‌جهانی تفسیر کرد بلکه باید به اثرگذاری و کارکردهای این‌جهانیِ آن‌ها نیز نظر داشت. ازهمین‌رو است که در حاکمیت قرون وسطاییِ کلیسا تفسیرِ این آیات برحسب معنویت یا درون‌ماندگاری ذوات نتوانست چیرگی یابد و در برابرِ تفسیرهای متعال‌تر و زورمندتر رنگ باخت تا درنهایت با برساخته‌شدن روایت اعظم از مسیحیت بتواند معنویت و رهایی‌بخشی دینی را از میدان به‌درکند و به‌جای آن نهادها و قوانینی را جایگزین کند که یا مستقلاً در پی کسب قدرت بودند یا دوشادوش قدرتِ حاکم عمل می‌کردند.»