کتاب خودسرنوشتن

کتاب خودسرنوشتن؛ جستارهای پدیدارشناختی از زندگی در ایران مجموعه مقالاتی از جامعه‌شناس‌های مطرح ایران گردآوری‌شده توسط محمدسعید ذکایی و سیدعبدالرضا حسینی است و انتشارات اندیشه احسان آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب خودسرنوشتن

ما شکلی از آزادی را در ارائه تحلیل‌ها و روایت‌های مختلف از زندگی هرروزه خود تجربه می‌کنیم که به‌نظر از سر ناچاری است تا اشتیاق. می‌توانیم تجربیات کوتاه و کوچک خود را پروبال بدهیم و همچون مسأله‌ای بزرگ برای همه تاریخ روایت کنیم یا بالعکس، مشکلات مزمن تاریخی را که افراد زیادی با آن درگیرند در جمله‌هایی کلیشه‌ای از دسترس فهم خارج کنیم. آزادی ما در ارائه این تحلیل‌ها از دو سو می‌تواند تقویت شود. اول اینکه فضاهایی ازپیش‌موجود برای بیان آزادانه تدارک دیده شده است که می‌توانیم همین فضاها را به زبانِ یا از زبانِ خودمان بازگو کنیم. برای مثال، دوگانه‌های اسطوره‌ای پیش‌رفته/عقب‌مانده، سنتی/مدرن، عقل/احساس و ... همیشه همچون ظرفی تحلیلی حاضر و آماده پیش روی ماست تا هر محتوایی را به شکل آن درآوریم. یا مثلاً در نقد یا دفاع از دولت‌ها و حکومت‌ها، باوجود اینکه ایستادن در هر طرف جدال تبعات خود را دارد، ولی اساساً از آنجا که فضای جدال از پیش توسط نیروهای پرقدرتی تدارک دیده شده است، ما در انتخاب یکی از طرف‌ها آزادیم. آزادی در ارائه تحلیلی خارج از این جدال، نه اینکه نباشد، هست ولی موضوعیت ندارد، چرا که به طور مؤثر شنیده نخواهد شد و جایی در تاریخ نخواهد داشت. دوم اینکه این شکل از آزادی وقتی جان می‌گیرد که بیان آن ساده و بی‌زحمت باشد، یعنی هر وقت هرآنچه دوست داشتیم از تجربیات شخصی خود بازگو کنیم و سرراست‌ترین و دمِ‌دست‌ترین نتایج را از آن بگیریم، بی‌آنکه آن‌را به محک تجربیات، اندیشه‌ها یا داده‌های دیگری بزنیم. دل‌گپه‌ها، ذکرمصیبت‌ها، عاشقانه‌ها، عارفانه‌ها، تعاریف متافیزیکی از زندگی/مرگ، و طنزکردن هرچیزی عرصه جولان این شکل از ذهن آزادند. معمولاً کسی یا چیزی امکان مداخله در روایت‌های اینچنینی را ندارد، مگر اینکه به این آزادبالی و حرکت سیال ما رنگ و بویی خوشایند بدهد. این شکل از آزادی در ارائه تحلیل‌ها و روایت‌های مختلف از زندگی، بیش از پیش در شرایط کنونی تمرین و تکرار می‌شود و گسترهٔ وسیعی‌تری از ذهن را به خود مشغول داشته است. حال اگر بخواهیم شکل دیگری از آزادی را در روایت‌ها و تحلیل‌هایمان از زندگی داشته باشیم، چه باید بکنیم؟ اگر بخواهیم از سر ناتوانی به نتایج ازپیش‌موجود تن ندهیم، چه مسیری را باید کنیم؟ اگر بخواهیم تجربه خود را پیش کشیده ولی زحمت عمق‌بخشیدن و پیش‌بردن و پی‌گیری‌کردن آن را نیز بکشیم، چه راهی را باید انتخاب کنیم؟

کتاب خودسرنوشتن قصد دارد تا نخست مسائلی را که شخص تجربه کرده/می‌کند، با توصیفی عمیق مطرح سازد و بدون ملاحظات ساختاریافتهٔ روشی/آکادمیک به آن مجال طرح بدهد و سپس آن‌را توسعه دهد. منظور از توسعه مسئله، نفی آن شکلی از آزادی است که در بالا طرح شد. یعنی از یک‌سو پیش‌داشته‌ها، پیش‌فرض‌ها، امورمسلم‌انگاشته‌شده، دوگانه‌های غالب و هر آنچه را که مسئله ما را به نفع خود مصادره می‌کند، لحاظ کرده و آن‌ها را از حالت طبیعی خارج کند و به‌عنوان بخشی از خود مسئله در فرایند فهم موضوع لحاظ و پیاده کند. از سوی دیگر، آنچه که طرح شده است را با گذرکردن از تجربه خود به تجربیات دیگران، جهانی که افراد باهم تجربه می‌کنند، داده‌های و یافته‌های دیگری که در آن حوزه وجود دارد، چارچوب‌ها و چشم‌اندازهای نظری و عملی که می‌توانند به مسئله عمق و بعد بدهند، و هرآنچه از ملاحظات روشی/آکادمیکی که بتواند در این مرحله به یاری مسئله بیاید، توسعه دهد.

کسانی که در این کتاب جستار دارند از این قرار هستند:

- محمدسعید ذکایی، استاد جامعه‌شناسی و مطالعات فرهنگی دانشگاه علامه طباطبایی است. حوزه علایق ایشان مطالعات فرهنگ عامه پسند و جوانان و مباحث روش‌شناسی کیفی است و در این زمینه مقالات و کتاب‌هایی را از جمله «هنر انجام پژوهش کیفی: از مساله‌یابی تا نگارش» (۱۳۹۹) به چاپ رسانده‌اند.

- مقصود فراستخواه، استاد برنامه ریزی توسعه، آموزش عالی مؤسسه پژوهش وبرنامه‌ریزی آموزش عالی و مدرس دروس روش تحقیق، روشهای اعتبارسنجی، فلسفه علم، جامعه‌شناسی دین، مطالعات فرهنگی دین، اندیشه‌های اجتماعی متفکران مسلمان و ایرانی در دانشگاه‌های تهران، شهید بهشتی و علامه طباطبایی است. از جمله آثار ایشان کتاب‌های «روش تحقیق کیفی در علوم اجتماعی»، «روش تحقیق آمیخته: پیوند نظریه و عمل» (ترجمه) و نیز «کنشگران مرزی» است که حاوی نظریه پردازی اجتماعی پیرامون این گروه اجتماعی است.

- محمد رضا نیستانی، دانش آموخته تعلیم و تربیت از دانشگاه لیون لومیر فرانسه، عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان و نویسنده آثار روایی و پدیدارشناسانه همچون «کلاسی از جنس واقعه»، «ما در زیر باران خواهیم ماند»، «برای توسکای عزیزم» و «به ساز ستاره رقصیدن» است.

- عبدالرضا حسینی، دکتری جامعه‌شناسی از دانشگاه علامه طباطبایی است. بخشی از مطالعات او متمرکز بر پدیدارشناسی هوسرل و تأثیر آن بر جامعه‌شناسی آلمان از طریق شوتز، لوکمان، شروبار و کنوبلاخ بوده است. کتابی از او با عنوان مبانی استیصال به چاپ رسیده است.

- شمیم شرافت، دانش‌آموخته دکتری جامعه‌شناسی از دانشگاه شهید بهشتی است که در حوزه بهداشت و سلامت به تحقیق و پژوهش می‌پردازد. تمرکز پژوهش‌های ایشان معطوف به مناسبات پزشک و بیمار است. او همچنین سابقه فعالیت در حوزه اتیسم و مطالعات زنان را هم دارد. کتاب «دلیل پریدنم» و «هفت بار زمین خوردی، بار هشتم بلند شو» از ترجمه‌های او در حوزه اتیسم و مشارکت در کتاب «گره‌گاه جنسیت و دیگر نظام‌های سلطه» از دیگر تجربه‌های این محقق و مترجم است.

- نهال نفیسی، در تهران ادبیات انگلیسی و در تگزاس انسان‌شناسی فرهنگی خوانده است. پس از یک دورهٔ پسادکترا در موسسهٔ کاوش‌های فرهنگی برلین اکنون به عنوان عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی فعالیت دارد. علایق ایشان معطوف به مردم‌نگاری به ویژه در حوزهٔ علم و فناوری و پزشکی و دنبال کردن زندگی اجتماعی کنشگران غیرانسانی همچون اشیاء، حیوانات، گیاهان، مواد، ذرات، و سازه‌هاست.

- نعمت الله فاضلی، استاد مردم‌شناسی و عضو بازنشسته پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و نویسنده کتاب‌ها و مقالاتی متعددی است که اغلب در سبکی خود مردم نگارانه تحریر شده‌اند. از جمله آثار اخیر ایشان «خودمردم نگاری هویت دانشگاهی»، «زندگی سراسر مساله است» و «مساله مدرسه» قابل ذکر است.

- محمد جواد اسماعیلی، دانش آموخته جامعه‌شناسی سیاسی از دانشگاه تربیت مدرس و عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی است. آموزش و تاملات پژوهشی ایشان در یک دهه اخیر، در حوزه‌های روش‌شناسی تفسیری (سنت وبری)، و مناسبات اجتماعی علم، فرهنگ و سیاست در بستر تاریخ ایران معاصر بوده است.

- جمال رشیدی، دانش آموخته دکترای رفاه اجتماعی از دانشگاه علامه طباطبایی و پژوهشگر سیاست‌گذاری اجتماعی شهری است. علایق پژوهشی کنونی ایشان متمرکز بر مردم نگاری شهری و بویژه تحلیل انتقادی و پدیدارشناختی از فرودستان شهری و زیست روزمره آنهاست و در این حوزه چند مقاله تالیف کرده است.

- میلاد افلاکی، دانش‌آموخته مطالعات فرهنگی و هنر است. جامعه‌شناسی فرهنگی و تاریخ اجتماعی هنر حوزه‌های مورد علاقه اوست. کنجکاوی‌اش پیرامون هنجارها و خاص بودگی است و فضای بین نخبگی، فرهنگ عامه و به چالش کشیده شدن مواهب هر یک از آنها را دنبال می‌کند.

خواندن کتاب خودسرنوشتن را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

مخاطب این کتاب می‌تواند طیفی از دانشجویان و متخصصین علوم انسانی تا غیرمتخصصین دغدغه‌مند را در بر بگیرد.

بخشی از کتاب خودسرنوشتن

«شعار پدیدارشناسی، به سوی خود امور است و در اینجا آن «خودِ امور» خوشبختانه جای دوری نیست و زندگی تجربه شدهٔ دینی نویسنده است. نمی خواهم آن را تبیین علّی بکنم که چرا من مذهبی بارآمدم و به این تجربه‌ها افتادم و چه عواملی در ابتدا برمن اثرگذاشتند وبعد چه عللی این را بالا پایین کردند؛ به نحوی که شاید آنها که مرا از کودکی و نوجوانی تا جوانی ومیان سالی تا به امروز از نزدیک وبدقت وبا کنچکاوی زیر نظر گرفته‌اند، اکنون می‌گویند مقصود! تو مذهبی بودی وحداکثر یک نواندیش ومنتقد مذهبی بودی (تا دهه ۶۰)، ولی حالا بیش از سه دهه است که دیگر، عرفی شده ای، مدرن شده ای، پسامدرن شده ای، پسا ساختارگرا شده ای.

اینها اصلا دروغ نمی‌گویند ولی مشکل این است که نظریه ورزی می‌کنند. مثلا نظریات عرفی شدن ومدرنیزاسیون و پست مدرن و پساساختارگرا در ذهن شان محکم نشسته است وصادقانه در چارچوب آنها راجع به من با من سخن می‌گویند و لابد ادامه می‌دهند علتش این است که رفتی به رشته فلسفه، و بعد سخت وارد مطالعات اجتماعی شدی و سپس سوانح سیاسی گریبان جامعه را گرفت و دولت دینی در ایران به آزمون نشست و تورا که با سنت سیاسی و گروه‌های اجتماعی ومناظرات فکری و محیطهای آکادمیک به علاوهٔ پویش‌های مدنی در سپهر عمومی به طور مدام محشور بودی، انداخت به وادی رهیافتهای انتقادی دنیا و در مسیری افتادی که امروز دیگر نمی توانی همان فرد مذهبی (حتی از نوع روشنفکری دینی‌اش) باشی‌که قبلا بودی؛ و حرفهایت و برداشت‌هایت و داوری‌هایت وسبک زندگی وارتباطات و کارهایت و شکل و محتویات گفتارهایت یکسره دگرگون گشته است.»