کتاب مکتب حافظ (جلد دوم)

کتاب مکتب حافظ؛ مقدمه‌ بر حافظ‌شناسی (جلد دوم) نوشته و پژوهش منوچهر مرتضوی است و انتشارات توس آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب مکتب حافظ

تحقیقاتی که دربارهٔ حافظ به عمل آمده، از حدود شرح دیوان و شرح حال و ذکر کلیات کلاسیک در زمینهٔ اشعار و مشرب و مکتب متجاوز نیست. بخشی بزرگ از این کارها متضمن تحقیق در جزئیات و تهیه مواد است و کار اصلی که برای شناختن هر شاعر صاحب مکتبی ضرورت دارد یعنی استنباط و استخراج ماهیت و کیفیت مشرب و عقاید با روش صحیح علمی در کتاب مکتب حافظ انجام گرفته است.

اگر بخواهیم با تمثیلی ارزش تحقیقات انجام شده دربارهٔ حافظ و حدود شناسایی مکتب او را روشن سازیم باید مکتب و مشرب حافظ را به دریای بیکرانی تشبیه بکنیم که بخشی از کرانه‌ها و جزایر وامواج و... را می‌شناسیم اما از گوهر و ارزش آن بی‌خبریم.

اگر حافظ را صاحب مکتب و فلسفه و جهان‌بینی خاص بدانیم، راهی دراز در پیش داریم.

کتاب مکتب حافظ نه برای شناساندن حافظ تالیف شده و نه از ادعا و گمان معرفی مکتب این شاعر مایه گرفته است. بلکه فقط مجموعه‌ای است مشتمل بر یادداشت‌ها و مطالبی که در جست‌وجوی مبانی حافظ‌‌شناسی و کشف الفبای کتاب مکتب حافظ فراهم آمده است.

مباحثی که در کتاب مکتب حافظ؛ مقدمه‌ بر حافظ‌شناسی (جلد دوم) مطرح می‌شوند از این قرار هستند:

راز اشعری مشرب بودن حافظ

وصایای پیر مغان

حافظ و جمال‌پرستی و می و مستی

نظری به بعضی مشکلات و... در اشعار حافظ

کانون غزل‌های حافظ

جهان‌بینی و روح دیوان حافظ از نظر قالب و محتوا- روش و مشرب رندانه

تاثیر عمیق فرهنگ باستانی و اساطیری ایران در دیوان حافظ

انعکاس افسانه‌های ایرانی و توجه به بعضی حکایات عامیانهٔ اسلامی در دیوان

حافظ و مولوی

رند شرابخواره یا عارف معتقد؟

شیوهٔ خاص حافظ

ابهام، خصیصهٔ اصلی سبک حافظ

راز اشعری مشرب بودن حافظ و مولانا

سنی و دهری در مکتب مولوی دقیقا چه مفهومی دارد؟

نکاتی دربارهٔ ابوحامد محمد غزالی

فلسفه مشائی و حکمت یونانی و ابن سینا و ابن رشد

رندی و ناز و طنازی معشوق حافظ

پیر مغان

و... .

خواندن کتاب مکتب حافظ را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به حافظ‌پژوهان و پژوهشگران زبان و ادبیات فارسی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب مکتب حافظ

«آن نافه مراد که می‌خواستم ز بخت

در چین زلف آن بت مشکین کلاله بود

ظاهراً مقصود از ‌«چین‌زلف» چین و شکن زلف است ولی ‌«چین» ایهام به ‌«مملکت چین» دارد به‌قرینه ذکر ‌«بت» و ‌«مشکین» و ‌«نافه» که از مناسبات مملکت چین محسوب می‌شوند. به‌اعتبار معنی دوم، یعنی ‌«مملکت چین»، نیز مفهوم کلی بیت صحیح و لطیف است، زیرا نافه را از چین و خطا و ختن می‌آورند و در این صورت اضافه ‌«چین زلف» تشبیهی خواهد بود (مشبّه زلف، مشبّه‌به مملکت چین، وجه شبه به‌دست آمدن نافه).

مفهوم اول بیت: نافه خوشبو و معطر کام و مراد، که همواره از بخت خواستارش بودم، در چین و شکن گیسوی معطر و مشک‌بیز آن صنم مشکین کلاله بود.

مفهوم دوم بیت: (نافه آهوی مشکین را از کشور چین می‌آورند ولی) آن نافه مراد و عطر کام و مقصود (در چین معروف که مرکز و وطن نافه و مشک است به‌دست نمی‌آید، بلکه آن نافه معنوی در چین دیگر یعنی) در چین و خطای زلف آن بت عنبرموی مشکین‌کلاله وجود دارد.

به‌اعتبار مفهوم دوم بیت لفظ ‌«چین» در عین حالِ دلالت برمعنی دوم معنی اول را نیز می‌رساند یعنی: در (شکنج) گیسوی چون چین آن بت.

***

تا دل هرزه‌گرد من رفت به‌چین زلف او

زان سفر دراز خود عزم وطن نمی‌کند

معنی ظاهر بیت این است که تا دل هرجایی و هرزه‌گرد من اسیر شکنج و چین گیسوی او شد، در چین و شکن زلف او ماندگار گشت و وطن را فراموش کرد. «چین» به‌قرائن ‌«هرزه‌گردی» و ‌«رفتن» و ‌«سفر دراز» و ‌«عزم وطن کردن» و قرینه مشهور ولی غیرمذکور ‌«رابطه زلف با مشک و نافه که از ملائمات چین است» ایهام دارد به ‌«مملکت چین» و در این صورت اضافه ‌«چین زلف» تشبیهی خواهد بود به‌وجه شبه دوری و درازی راه و دشواری بازگشت از آن. به‌اعتبار مفهوم دوم ‌«چین» بیت دارای معنی محصل است. «سفر دراز» نیز موهم به‌درازای گیسوی دوست است. ذکر این نکته لازم می‌نماید که نباید در این بیت ایهام را با استعاره اشتباه کرد، زیرا در هرحال وقوع استعاره مکنیه در ‌«چین زلف» یا هرکلمه دیگری که به‌جای چین می‌آمد (مثل شکنج و شکن و بند و دام) قطعی می‌باشد، یعنی ‌«چین و شکنج زلف» به‌قرائن صارفه و معینه رفتن به‌آن و هرزه‌گردی دل و تمام مصراع دوم استعاره است از سرزمینی دوردست و بعید، چنان که چنین استعاره‌ای در بیت زیر از ادیب نیشابوری در ‌«زلف» صورت گرفته بدون اینکه لفظ چین یا کلمه دیگری نظیر آن آمده باشد:

دل به‌زلف تو شد، نیامد باز

چه کند، خسته بود و راه دراز»