کتاب حزب سوسیالیست و انتقال حکومت از قاجار به پهلوی

کتاب حزب سوسیالیست و انتقال حکومت از قاجار به پهلوی نوشتهٔ سیدکمال الدین طباطبایی است و انتشارات نگاه آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب حزب سوسیالیست و انتقال حکومت از قاجار به پهلوی

در دورهٔ قاجاریه، پیش از پدید آمدن نظام مشروطه، مقدّرات سیاسی ایران توسط دو حوزه و کانون داخلی و خارجی رقم زده می‌شد؛ دستگاه سلطنت مطلقهٔ قاجاریه و دولت‌های استعماری روسیه و انگلیس. پیروزی انقلاب مشروطه موجب شد نیروی سومی در تصمیم‌گیری‌های سیاسی کشور ظاهر شود و آن مجلس شورای ملی بود. تشکیل مجلس شورای ملی را از دو زاویه می‌توان نگریست: نیروها و جریاناتی که این نظام نوین را شکل دادند؛ و میزان نقش و تأثیری که این نظام جدید می‌توانست ایفا کند.

در توضیح مقولهٔ نخست باید گفت یکی از جریانات مهم که در ایجاد نظام مشروطه شرکت داشت، جریان سوسیال دموکراسی بود. این جریان که ملهم از تحولات اروپا به‌خصوص روسیه بود، خواستار اصلاح همهٔ ارکان جامعه مطابق الگوی سوسیالیستی شد. این جریان، مدتی پیش از پیروزی انقلاب مشروطه، بیشتر از طریق روشنفکران ایرانی حاضر در باکو، در میان اصلاح‌گران و انقلابیان ایرانی رسوخ یافت و اهداف و خواسته‌های آن پس از سرنگونی استبداد صغیر، عمدتاً به‌وسیلهٔ کسانی که حزب دموکرات را تشکیل دادند، پیگیری شد.

انقلاب ۱۹۱۷ میلادی روسیه سبب شد یکی از قدرت‌های خارجی از صحنهٔ تصمیم‌گیری‌های سیاسی ایران خارج شود. از دیگر سو انقلاب روسیه با ایدئولوژی سوسیالیستی- کمونیستی خود افراد و گروه‌هایی را در ایران مجذوب خویش ساخت که از جملهٔ آنها به برخی از سوسیال دموکرات‌ها، به‌خصوص اعضای حزب دموکرات، می‌توان اشاره کرد که تحت تأثیر شوروی، دست به تشکیل احزابی با نام کمونیست و سوسیالیست زدند. 

آنچه باید بدان توجه داشت، شرایط سیاسی حاکم بر کشور در هنگام افتتاح مجلس چهارم بود. از یک طرف سلطنت قاجاریه در نهایت ضعف خویش به‌سر می‌برد و از طرف دیگر، انگلیس به‌واسطهٔ اعمالی که در هنگام جنگ جهانی اول در ایران انجام داد و نیز به‌خاطر عقد قرارداد ۱۹۱۹ در نزد عموم ایرانیان مورد تنفر بود. 

مسئله‌ای که کتاب حزب سوسیالیست و انتقال حکومت از قاجار به پهلوی در پی روشن‌کردن آن است، نشان‌دادن نقش مهم و تأثیرگذار حزب سوسیالیست به‌عنوان یکی از احزابی که در طول مجالس چهارم و پنجم فعالیت داشت بر حوادث و جریانات سیاسی کشور است. اینکه این حزب در مسائل مهمی همچون برپایی یا سقوط کابینه‌ها، قضیهٔ جمهوری، تحقق آمال و اهداف مشروطه‌خواهان، به‌خصوص طیف سوسیال دموکرات و تغییر سلطنت قاجاریه چه تأثیری داشت و چگونه عمل کرد.

پرسش‌هایی که ذیل این مسئله قابل طرح‌اند، به قرار زیر است:

۱. جریان سوسیال دموکراسی چه روندی را تا قبل از تشکیل مجلس چهارم طی نمود؟

۲. حزب سوسیالیست در پی چه زمینه‌ها و فعالیت‌هایی شکل گرفت؟

۳. با توجه به اینکه بیشتر اعضای حزب سوسیالیست را دموکرات‌های سابق تشکیل می‌دادند، این حزب تا چه حد تلاش نمود خواسته‌های گذشته و فعلی خود را مطرح و دنبال نماید؟

۴. حزب سوسیالیست، در تحولات سیاسی دورهٔ چهارم مجلس شورای ملی، چه عملکردی داشت و نسبت به جناح‌های داخلیِ صاحب قدرت، چه مواضعی را اتخاذ کرد؟

۵. حزب سوسیالیست در طول دورهٔ مجلس پنجم دست به چه اقداماتی زد و در مسائل مهمی چون قضیهٔ جمهوری و تغییر سلطنت، چه تأثیری از خود بر جای گذاشت؟ و در ضمن این وقایع چه تأثیری بر سرنوشت حزب داشت؟

۶. چون حزب سوسیالیست متأثر از انقلاب روسیه بود، نوع و میزان رابطهٔ این حزب با دولت شوروی و گروه‌های داخلی تحت حمایت این دولت چگونه بود؟

خواندن کتاب حزب سوسیالیست و انتقال حکومت از قاجار به پهلوی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران حوزه‌های تاریخ معاصر ایران و علوم سیاسی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب حزب سوسیالیست و انتقال حکومت از قاجار به پهلوی

«هنگامی که جنگ جهانی اوّل پایان یافت، کشور ایران اوضاع مغشوش و بحرانی را در سیاست تجربه می‌نمود. حضور همه‌جانبهٔ انگلیس در ایران برای بسیاری از ملیّون غیرقابل پذیرش بود. از سوی دیگر انقلاب سوسیالیستی روسیه، با شعارهای استعمارستیزی‌اش، برای بخشی از جریان‌های سیاسی ایران جذاب و امیدبخش بود. در چنین شرایطی مهاجرینی که در زمان جنگ جهانی اوّل دولت ملی موقتی را تشکیل داده بودند، به‌تدریج به ایران بازگشتند. برخی از اینان که از ناکامی اهداف خود در طول ایام مهاجرت سرخورده شده بودند، اینک در پرتو حمایتی که ممکن بود از سوی سران حکومت جدید به آنها عطا شود، در پی تأسیس و تشکیل سازمان‌ها و احزاب سوسیالیستی برآمدند تا مگر از این طریق بتوانند مشکلات کشور را حل نمایند. حزب سوسیالیست، از مهم‌ترین احزابی بود که با چنین خواسته و تفکری شکل گرفت.

نحوهٔ شکل‌گیری حزب سوسیالیست چندان روشن نیست. مطابق اندک کتب خاطراتی که از بعضی از افراد این حزب بر جای مانده است، این حزب توسط برخی از رهبران دو حزب بزرگ و قدیمی یعنی «دمکرات» و «اعتدالیون» به‌وجود آمد. عزالممالک اردلان که یکی از سران حزب سوسیالیست بود، شکل‌گیری حزب را پس از مهاجرت چنین توضیح می‌دهد که او و اشخاصی نظیر میرزا محمدصادق طباطبایی، سلیمان میرزا، آقامیرزا کریم‌خان اکبر (رشتی)، حاج فطن‌الملک، میرزا محمدعلی‌خان فرزین (کلوپ) و ادیب‌السلطنه، پس از بازگشت از مهاجرت با یکدیگر جلساتی داشتند و پیرامون مسائل سیاسی به بحث نشستند. آنان از اوضاعی که بر ایران حاکم بود ناراضی بودند و می‌خواستند به طریقی در رفع مشکلات کشور سهیم باشند؛ چنان‌که حتی به این فکر افتادند که کودتایی را ترتیب دهند. کم‌کم این تجمعات پنهانی مقدمهٔ تشکیل حزب سوسیالیست شد. سیّدمحمدصادق طباطبایی مبادرت به تأسیس حزب «سوسیالیست اونیفیه» (متحد) کرد که اشخاصی چون دهخدا، سعیدالعلما، میرزا قاسم خان صور اسرافیل، بینش و عزالممالک در آن حضور داشتند. آنان در تشکیلاتی که برای خود ترتیب دادند، عزالممالک را به‌عنوان خزانه‌دار حزب تعیین کردند و بعدها عبدالله مستوفی، مورّخ مشهور، جای او را گرفت.»