کتاب موازنه

کتاب موازنه نوشتهٔ سعید محمدحسنی است. انتشارات نگاه این کتاب را روانهٔ بازار کرده است. این اثر حاوی جستارهایی در شکل‌شناسی و آسیب‌شناسی شعر نوین فارسی است.

درباره کتاب موازنه

کتاب موازنه حاصل پرسشی است که «محمدرضا شفیعی‌کدکنی» در ذهن سعید محمدحسنی پدید آورده است؛ «به‌راستی ما، شاعران سپیدنویس امروز، سرباز کدام زبان و تاریخ و فرهنگیم؟ و اگر کل اشکال نوین ادبیات ما تابعی از ترجمهٔ شعر و ادب اروپایی است، فارسی‌بودن و معاصریت در شعر نوین فارسی با چه شواهدی سنجیده می‌شود؟!»

نوشتن جستارهای این کتاب از اردیبهشت ۱۳۹۹ آغاز شد و در مرداد ۱۴۰۰ انجام یافت. این کتاب یک پیش‌جستار، ۷ جستار و ۳ پیوستار دارد که می‌توان مجموع آن‌ها را کوششی برای بازنگری، بررسی و آسیب‌شناسی سیر برخی تغییرات در شکل‌ها، نظام‌ها، فرم‌ها و فرماسیون‌های شعر نوین فارسی در سدهٔ گذشته دانست.

جستار نخست نگاهی به «معاصریت ما» در انتهای عصری ادبی دارد که از «افسانهٔ» نیما شروع شد و به عصر پساکرونا کشید. در جستار دوم می‌بینیم که با شروع و اوج‌گیری مدرنیسم در بافت اجتماعی - سیاسی ایران، چگونه نظام و سیستم نوآورانهٔ نیمایی تهدید و منشعب شد و «وزن بی‌وزنی» توسط چه استراتژی‌ها و نیروهایی افزون شد. جستار سوم می‌تواند جزئی از جستار وزن بی‌وزنی و ادامهٔ آن باشد. جستار چهارم با نام «زبان‌شعریت» بررسی و آسیب‌شناسی مختصری از مفهوم زبانیت است که از دههٔ هفتاد در شعر نوین فارسی همه‌گیر شد. جستار پنجم، «نظام نظام‌ها»، طولانی‌ترین جستار کتاب و شامل ۲ بخش جداگانه است. بخش اول نوعی بررسی و آسیب‌شناسی شکلی و بافتی شعر نوین و مدرن است و بخش دوم به سراغ تشریح نظریهٔ «شعر نظام نظام‌ها» می‌رود. در جستار ششم تفاوت یک مفهوم از نظر نیما و براهنی جداگانه توضیح داده شده و هارمونیزاسیون جدیدی در کنار ایدهٔ براهنی و مشتق از آن تشریح می‌شود. آخرین جستار شامل ۳ بخش است. پس از شرح مفهومی به‌نامِ «ناخودآگاه ادبی» و شرح طرحواره‌ها و خطاهای شناختی در جامعهٔ شعر معاصر و پس از طرح ایدهٔ درجه‌بندی و سازماندهی مراتب درهم‌ریختهٔ شعر و شاعری و نیز نشان‌دادن جایگاه‌ها و قرارگاه‌های شعر در جامعه، به این پرسش همیشگی می‌رسیم که با این‌همه تشتت و اختلال در شعر امروز و با این‌همه بانگ فراروی و عبور و بحران چه باید کرد؟

هدف کتاب موازنه بررسی و آسیب‌شناسی سیر تغییر و دگرگونی شکل‌ها، ساختارها، نظام‌ها و فرم‌های شعر نوین فارسی در سدهٔ معاصر و نیز رسیدگی به مفهوم «زبانیت» در شعر نوین است. این کتاب می‌خواهد نشان دهد شعر نوین فارسی که همانند همهٔ پدیده‌های اجتماعی واجد طیف وسیعی از شکل‌ها، فرم‌ها، ساختارها، ماهیت‌ها، باورها و عمل‌هاست، چرا و چگونه به‌دلیل تمامیت‌خواهی و هژمونی‌طلبی یکی از اشکال (گرایش نثرگرا) امکانات طیفی گستردهٔ خود را به نفع تشکیل دوقطبی شکننده‌ای در ۲ سر انتخاب اجباری «یا کلاسیک یا فرامدرن» بربادرفته می‌یابد.

خواندن کتاب موازنه را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

خواندن این کتاب را به دوستداران جستارهایی پیرامون شعر و ادبیات فارسی پیشنهاد می‌کنیم.

بخش‌هایی از کتاب موازنه

«جستار هفتم: هم گرایی

(جستاری پیرامون امکانات تجمیعی در تئوری و پراتیک شعر مدرن فارسی)

بخش اول: ناخودآگاه ادبی

پیش از آنکه منتقد بزرگ جهانی، فردریک جیمسون، مفهومی به‌نامِ «ناخودآگاه سیاسی» را از تئوری جذاب یونگ، یعنی «ناخودآگاه جمعی» استخراج کند، شاید مشکل بود که به مفهومی مانند «ناخودآگاه ادبی» نیز اندیشید.

ناخودآگاه، کشف بزرگ و جهانی زیگموند فروید، شاید عمومیت‌یافته‌ترین اصطلاح روان‌شناختی در جهان است که تا روابط معمولی و روزمرهٔ آدمیان حتی کم‌سواد، رسوخ و گسترش یافته است، گرچه از آن درک روشنی نداشته باشند.

فروید به زبان ساده چنین یافته بود که:

آرزوها، اضطراب‌ها، خاطرات ناخوشایند، ترس‌ها، امیال شرم‌آور و ایده‌های نامطلوب دردناک و ناپذیرفتنی ما به‌همراهِ هیجان همراه آنها، برای آنکه یکپارچگی روان ما را از هم نگسلند، از طریق مکانیسم سرکوب به ناخودآگاه رانده می‌شوند. آنها از بین نمی‌روند، بلکه ما از وجودشان ناآگاهیم. آنها بدون آنکه خود از آن آگاه باشیم، بر رفتار، تصمیم‌گیری و شخصیت ما اثر می‌گذارند و آنها را جهت می‌دهند. یونگ اما به بخش اسرارآمیز و غیرقابل‌لمس ناخودآگاه اندیشید و «ناخودآگاه جمعی» را عرضه کرد. او بر آن بود که در لایه‌های عمیق‌تر از ذهن آدمی اموری مشترک و ذاتی وجود دارند. شاهد مدعایش نیز این بود که در طی صدها سال و هزاره‌ها، در اقصای عالم، باورهای آدمیان با نژادهای مختلف، که گاه هرگز همدیگر را ندیده‌اند، نمادها، اسطوره‌ها، مذاهب و فرهنگ‌های آنها، وجوه مشترک بسیاری دارند.

آیا از مفهوم ناخودآگاه جمعی، ایدهٔ برساخته یونگ و ایدهٔ فردریک جیمسون، که واضع ناخودآگاه سیاسی بود، می‌توان استنتاج کرد که مفهومی به‌نامِ «ناخودآگاه ادبی» نیز می‌تواند دست‌کم به برخی از رفتارهای ناهشیار جمعی ما پاسخی دهد؟

جایی که تعارض‌ها، تضادها، پرسش‌های بی‌جواب، اضطراب‌ها و شکست‌های جریانی و ادبی برای تنازع بقا، با مکانیسم «سرکوب» به جاهای دور از دسترسی آگاهی جمعی ما واپس رانده می‌شوند. در این هنگام شاید بتوان با شناخت این الگوی فرویدی چنین گفت که ما صورت مسائل بی‌پاسخمان را پاک می‌کنیم و ذهن خودمان را راحت و رها می‌سازیم، که چون پاک شده و جلوی چشم آگاهی ما نیست، پس حل شده و تعارض و تضادی در این زمینه نداریم! از دیگر سوی میل و تکانه، تعارض و تضاد، هرگز نمی‌میرد!»