کتاب محمد بن موسی خوارزمی بنیان گذار جبر در جهان

کتاب محمد بن موسی خوارزمی بنیان گذار جبر در جهان نوشتهٔ ناصر کنعانی است و انتشارات دانشگاه خوارزمی آن را منتشر کرده است. این کتاب دربارهٔ خوارزمی و افتخارات علمی اوست.

درباره کتاب محمد بن موسی خوارزمی بنیان گذار جبر در جهان

محمد بن‌ موسی خوارزمی که نام کامل او به عربی ابو عبدالله (ابوجعفر) محمد بن موسی الخوارزمی المجوسی القطربلی است، به احتمال قوی در حوالی سال ٧٨٣ میلادی (۱۶۶ هجری قمری) در شهرِ قدیمی کاث دیده به جهان گشود که یکی از شهرهای مهم و آباد سرزمین خوارزم به شمار می‌رفت.

یکی از پژوهشگران غربی که دربارۀ زادگاه خوارزمی اظهارنظر کرده است، محققی هلندی به نام یان هوگِن (هوخِن) دایک است. او که متخصص تاریخ ریاضیات اسلامی در قرون وُسطی است و در سال‌های ٢٠٠٨ تا ٢٠١٠ در دانشگاه تهران به کارهای تحقیقاتی مشغول بوده است، در مقاله‌ای با عنوان «خوارزمی» می‌نویسد: «خوارزمی یک ریاضی‌دان، منجم، جغرافی‌دان و عالِم بود که در بیتُ الحِکمَة سرای دانش بغداد به کارهای علمی اشتغال داشت. معنای نام او این است که وی از مردمان خوارزم بوده است؛ شهری که در زمان او بخشی از ایران بزرگ را تشکیل می‌داد و اکنون در ازبکستان قرار دارد.»

خوارزمی که یکی از فعال‌ترین دانشمندان بيتُ الحِكمَة بود، رسالات و کتاب‌های خود را در زمینه‌های مختلف علمی و تخصصی در دوران اقامت و کار در آن فرهنگستان به رشتۀ تحریر درآورد. این آثار او مصدر و منشأ تأثیرات چشمگیری در جهان علم، چه در عالم اسلام و چه در دنیای غرب، شدند.

آراء و نظرات محققین دربارۀ تعداد و عناوین آثار خوارزمی یکسان نیست و اختلاف‌های فراوان دارند. برخی از منابع تعداد رسالات و کتاب‌های او را بالغ بر ٢٧ عدد می‌دانند. لیکن قدر مسلّم این است که اصل عربی اکثر رسالات و کتاب‌های خوارزمی به‌مرور زمان دستخوش نابودی شدند یا در حال حاضر مفقودالاثر هستند. آثاری که اصل عربی آن‌ها هنوز موجود هستند عبارت‌اند از:

 «کتاب المختصر فی حساب الجبر و المقابلة» (جبر و مقابله)

 «كتاب الجمع و التفريق بالحساب الهندی» (جمع و تفریق به حساب هندی)

 «صورة الأرض» (جغرافیا)

 رساله «صُنع الاُصطُرلاب» (طرز ساختن اسطرلاب)

 رساله «فی عَملِ الاُصطُرلاب» (چگونگی کاربرد اسطرلاب)

 «مقالة فی استخراج تاریخ الیهود و اعیادهم» (تقویم یهود) 

موسی خوارزمی بنا به گفتۀ محمد جَریر طَبری تا دوران خلافت الواثق، نُهمین خلیفۀ عباسی (دوران خلافت: ٢٣٢-٢٢٧ هجری قمری؛ ٨۴٧-٨۴٢ میلادی) در قید حیات بود و سرانجام پس از سال‌ها تحقیق و تفحص در «بیتُ الحِکمَة» و اشتغال به کارهای نجومی در رصدخانه‌های بغداد و دمشق، یکی دو سال پس از مرگ این خلیفه (در حوالی سال ٨٥٠ میلادی) چهره در نقاب خاک کشید. 

فصل‌های این کتاب از این قرار است:

شرح احوال و آثار

علم جَبر و پیشینه آن

جبر و مقابله خوارزمی

 جبر خوارزمی در اروپا

پیروان و رهروان جبر خوارزمی در اروپا

بازنگری غرب به جبر خوارزمی

جبر خوارزمی و پژوهشگران شرقی

خواندن کتاب محمد بن موسی خوارزمی بنیان گذار جبر در جهان را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران و دانشجویان رشته‌های ریاضی و جبر پیشنهاد می‌کنیم.

درباره ناصر کنعانی

دکتر ناصر کنعانی تحصیلات خود را در دانشگاه‌های مونتان لئوبن (اتریش) و صنعتی برلن (آلمان) در مقاطع مهندسی علوم مواد، دکتری فیزیک حالت جامد و فوق‌دکتری الکتروشیمی به پایان رساند. رسالۀ مهندسی او منجر به ثبت یک اختراع در رابطه با تولید فولادهای عالی به‌وسیلۀ کوره‌های الکتریکی شد.

او مدتی به تدریس و تحقیق در دانشگاه‌های ام. آی. تی. (کمبریج، آمریکا)، فلوریدا (گینزویل، آمریکا) و ساکاریا (آداپازاری، ترکیه) پرداخت و سپس از سال ۱٩٨۵، در کنار تدریس در دانشگاه صنعتی برلن، به مدت بیست سال مسئولیت بخش تحقیقات و مدیریت کیفیت یک شرکت فرانسوی- آلمانی را به عهده گرفت.

دکتر کنعانی تاکنون دویست مقاله در مجلات علمی و فنی کشورهای غربی منتشر و شش کتاب علمی به زبان‌های آلمانی و انگلیسی دربارۀ علم مواد و آبکاری تألیف کرده است. او در رابطه با تاریخ علم و هنر در ایران، یک کتاب به نام «باتری اشکانی» به زبان انگلیسی نگاشته که تاکنون به زبان‌های آلمانی، روسی و فارسی ترجمه شده و یک کتاب نیز با عنوان «موسیقی سنتی ایرانی» به زبان آلمانی از او به چاپ رسیده است. کتاب دیگر او با عنوان «محمد بن موسی خوارزمی: نگاهی به عصر و آثار او» در سال ١٣٩۴ و آخرین اثر وی به زبان انگلیسی با نام «حافظ و دیوان او از دیدگاه غرب» در سال ٢٠١۶ در آلمان منتشر شد.

بخشی از کتاب محمد بن موسی خوارزمی بنیان گذار جبر در جهان

«اصل «الكتاب المختصر فی حساب الجبر و المقابلة» از دستخوش گزند روزگار در امان نماند و برای همیشه ناپدید شد؛ لیکن قدیمی‌ترین دست‌نوشت آن به زبان عربی که قریب پانصد سال پس از مرگ خوارزمی در قاهره نگاشته شد، اکنون در کتابخانۀ بادلیان دانشگاه اکسفورد موجود است. تاریخ كتابت این نسخه خطی را محمدتقی دانش‌پژوه، ۱۹ محرم سال ٧۴٣ هجری قمری (٢۴ ژوئن ١٣۴٢) ذکر کرده است ؛ ولی فؤاد سِزگين سال نگارش آن را ٧۶٣ هجری قمری قید می‌‌کند.

خوارزمی انگیزۀ خود را از نوشتن كتاب «جبر و مقابله» این‌گونه بیان می‌دارد:

«دانشمندان روزگاران گذشته و خردمندان ملت‌های پیشین، پیوسته سرگرم نگارش و تألیف بوده‌اند؛ آنان به‌اندازۀ توانایی و بینش، برای مردم پس از خود، در انواع دانش و گزیده‌های حکمت و فلسفه، کتاب‌ها تألیف و تصنیف کرده‌اند؛ بدان امید که در دیگر سرای پاداشی یابند و در این جهان از آنان نام نیک برجای بماند؛ نام نیکی که همۀ ثروت‌ها و پیرایه‌های مادی– که با رنج بسیار به دست می‌‌آید– در برابرش ناچیز است و به شوق رسیدن به آن، رنج کشف رازهای دانش و زحمت حلِ مشکلات علمی آسان می‌‌نماید. دانشور سه گونه است:

یا مردی است که برای نخستین بار دانشی ناشناخته را می‌‌شناسد و می‌‌شناساند و آیندگان را میراث‌خوار علم خود می‌سازد؛ یا مردی است که آثار برجای‌ماندۀ پیشینیان را شرح و تفسیر می‌‌کند و مطالب مبهم و پیچیدۀ کتاب‌ها را روشن می‌‌سازد؛ برای بیان مطلب راه ساده‌تری نشان می‌دهد و نتیجه‌گیری را آسان می‌‌کند و یا مردی است که در برخی از کتاب‌ها به نادرستی و آشفتگی برمی‌‌خورد؛ پس نادرستی‌ها را اصلاح می‌‌کند و آشفتگی‌ها را سامان می‌‌‌بخشد؛ با خوش‌بینی به کار مؤلف می‌‌نگرد، بر او خرده نمی‌‌گیرد و از اینکه متوجه‌ خطا و اشتباه دیگران شده به خویشتن نمی‌‌‌بالد.»»