کتاب شیوه های تربیتی و مبادی دین

کتاب شیوه های تربیتی و مبادی دین اثر امام موسی صدر از مجموعه پرتوها است که در انتشارات امام موسی صدر به چاپ می‌رسد.

 درباره کتاب شیوه های تربیتی و مبادی دین

 کتاب حاضر سیزدهمین شماره از مجموعهٔ پرتوها است. در هر کتاب از این مجموعه به طبع یک مقاله یا گفتار یا مجموعه‌ای از چند مقاله و گفتار با وحدت موضوعی بسنده کرده‌ایم تا کتابی کم‌حجم، ساده و زیبا در اختیار علاقه‌مندان قرار دهیم. کوشیده‌ایم تا هر کتاب حاوی نگاه نو یا دستِ‌کم بیان تازه‌ای باشد و خواننده بتواند از طریق آن به جهان اندیشه و دغدغه‌های امام صدر راه بیابد.

شایان توجه است که پیش از این، مجموعهٔ پرتوها حاصل همکاری نشر شهر و مؤسسهٔ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر بوده است، اما اکنون انتشارات مؤسسه به‌تنهایی اقدام به چاپ و نشر آن می‌کند.

متن این سخنرانی در هشتمین همایش مجمع پژوهش‌های اسلامی قاهره در تاریخ ۱۲-۱۰-۱۹۷۷ ارائه شده است.

پژوهش حاضر ابتدا به شیوه‌های گوناگون تربیتی می‌پردازد و سپس، تلاش می‌کند شیوهٔ قرآنی یعنی پیوند استوار میان شیوهٔ تربیتی و اصول دین را معرفی کند و در لابه‌لای آن روش قرآن در ارائهٔ اسلام و دعوت به سوی آن نیز روشن می‌شود؛ روشی که به‌طور کلی با روش آکادمیک متفاوت است. در این پژوهش به تقسیم‌بندی اسلام به اعتقادات و شریعت و تقسیم شریعت به فقه و اخلاق و تقسیم فقه به عبادات و معاملات و سیاست و احکام پرداخته شده است.

در پایان این پژوهش دربارهٔ ضرورت‌های مهم تربیتی معاصر و برخی پیشنهادها برای رویارویی با آن‌ها بحث شده است.

 خواندن کتاب شیوه‌های تربیتی و مبادی دین را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

 علاقه مندان به اندیشه‌های امام موسی صدر مخاطبان این کتاب‌اند.

بخشی از کتاب شیوه‌های تربیتی و مبادی دین

ساده‌ترین شیوه برای تربیت، امر و نهی کردن مربی است. شکی نیست که این شیوه تأثیری محدود دارد و گاه با پیچیدگی‌ها و مسائل سلبی روبه‌رو می‌شود، به‌ویژه وقتی از خشونت استفاده می‌شود و وضع روانی مربی در نظر گرفته نمی‌شود. شیوهٔ برتر آن است که مربی راه‌ها و ابزارهای متقاعدسازی را به کار بگیرد و بکوشد در عقل و دل فردی که در پی تربیت آن است، تأثیر بگذارد تا او را به هدف متقاعد کند و او را دوست بدارد تا بتواند به خود جذبش کند.

امّا شیوهٔ سوم که مکاتب جدید اجتماعی به آن افتخار می‌کنند، توجه به محیط فرد یا گروهِ تربیت‌شونده است تا به فضایی برای هدف تربیتی تبدیل شود و جریانی در قبال آن شکل بگیرد که فعالیت تربیتی و متقاعدسازی را برای مربی آسان کند.

قرآن کریم این سه شیوه را در آنِ واحد به کار برده و شیوهٔ چهارمی نیز به آن‌ها افزوده است که مختص خود قرآن است و از معجزات اسلام به شمار می‌آید و مکاتب اصلاح‌گرا و انقلابی اخیر می‌کوشند از آن اقتباس کنند.

قرآن کریم با بیان‌ها و وسیله‌های گوناگون امر و نهی می‌کند و پی‌درپی دلیل می‌آورد و بر فطرت و اصول ثابت در میان ملت‌ها و عبرت‌هایی که می‌توان از امت‌های گذشته به دست آورد تکیه می‌کند و کلماتی به کار می‌برد که شبیه دلیل است، مانند "الطیبات" و "الخبائث" و همواره رحمت خداوند و مهرورزی و نعمت‌های او و همچنین، آگاهی او از مصالح همهٔ مردم را یادآوری می‌کند. همهٔ این‌ها برای این است که دربارهٔ مسئولیت‌ها پذیرشِ (متقاعد شدن) همراه با عاطفه به وجود آورد. (شیوهٔ دوم)

پیامبر اعظم (ص) در خطبهٔ وداع خویش اعلام کرد: "ایُّها الناسُ وَاللهِ ما مِن شَیءٍ یُقَرِّبُکُم إلی الجَنَّةِ وَیُباعِدُکُم مِنَ النّارِ إلّا وَقَد أَمَرتُکُم بِهِ وَما مِن شَیءٍ یُقَرِّبُکُم إلی النّارِ وَیُباعِدُکُم مِنَِ الجَنَّةِ إلّا وَقَد نَهَیتُکُم عَنه."۱ (ای مردم، به خدا سوگند، هر آنچه شما را به بهشت نزدیک و از آتش دور می‌کرد، من شما را به آن فرمان دادم و هر آنچه شما را به آتش نزدیک و از بهشت دور می‌کرد، من شما را از آن بازداشتم.)

اهتمام اسلام به ایجاد فضای مناسب، از آموزه‌های قطعی آن دربارهٔ وجوب برپایی جامعهٔ اسلامی و دستورات مهم آن درمورد فضاهای مناسب مانند نماز جماعت و نماز جمعه و حج و ماه رمضان و اعیاد و، همچنین، نهی از کناره‌گیری از مردم و جامعه و معاشرت با فاسدان و بدکاران و گنه‌کاران (جز برای اصلاح آنان)، روشن می‌شود.

با این همه قرآن کریم شیوهٔ خاص خود را به کار می‌برد که می‌توانیم آن را انقلاب در مفاهیم یا تحولی ژرف در نگرش کلی به جهان هستی و زندگی و ارتباط با هدف تربیتی بنامیم.

وقتی قرآن کریم از رهگذر اعتقادات و معلوماتی که آیات آن برایمان بیان می‌کند، تصویری از آفرینش و موجودات و زندگی برای ما ترسیم می‌کند، می‌کوشد فضایی عام در ذهن انسان پدید آورد تا در آن حس کند که موفقیت و جاودانگی در پایبند بودن به رهنمودهای اسلام است و جهان هستی هر فرد یا گروهی را که با این قواعد هماهنگ و همسو نباشد، طرد می‌کند و سرنوشت آنان نیستی و فراموشی خواهد بود.

برتری این شیوه از شیوه‌های پیشین مناقشه‌بردار نیست. این شیوه امتیازات متعددی دارد که می‌کوشیم پس از توضیح ویژگی‌های این شیوه آن‌ها را برشماریم.

در سورهٔ الرحمن آیهٔ ۷ می‌خوانیم: "وَالسَّمَاء رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِیزَانَ أَلَّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزَانِ وَأَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْمِیزَانَ."۲

در این آیات پیوند میان از اندازه درنگذشتن و وزن را به انصاف برپا داشتن و برافراشتن آسمان و گذاشتن ترازو را که نشانهٔ حسابرسی و نظام‌مندی و عدالت در جهان هستی است، مشاهده می‌کنیم.

در سورهٔ آل عمران پس از آیهٔ "شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلاَئِکةُ وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ قَآئِمًَا بِالْقِسْطِ."۳ که بر عدالت خداوند تأکید دارد، آیات دیگری در مقام نتیجهٔ این آیه آمده است که روشن‌ترین آن آیهٔ زیر است: "إِنَّ الَّذِینَ یکفُرُونَ بِآیاتِ اللّهِ وَیقْتُلُونَ النَّبِیینَ بِغَیرِ حَقٍّ وَیقْتُلُونَ الِّذِینَ یأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِیمٍ."۴ یعنی محکومیت دشمنان عدالت ناشی از عدالت‌گستری خداوند و یکی از نتایج آن است.

در سورهٔ انبیا آیهٔ ۱۶ می‌خوانیم: "وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاء وَالْأَرْضَ وَمَا بَینَهُمَا لَاعِبِینَ."۵

و در آیهٔ ۱۸ به برخی نتایج این اصل می‌رسیم: "بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْبَاطِلِ فَیدْمَغُهُ فَإِذَا هُوَ زَاهِقٌ وَلَکمُ الْوَیلُ مِمَّا تَصِفُونَ."

در برخی از موارد، نتایج پیش از مبانی آمده است، ازجمله: "کمْ تَرَکوا مِن جَنَّاتٍ وَعُیونٍ وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ کرِیمٍ وَنَعْمَةٍ کانُوا فِیهَا فَاکهِینَ کذَلِک وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْمًا آخَرِینَ فَمَا بَکتْ عَلَیهِمُ السَّمَاء وَالْأَرْضُ وَمَا کانُوا مُنظَرِینَ." [و در چند آیهٔ بعد آمده است:] "وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَینَهُمَا لَاعِبِینَ مَا خَلَقْنَاهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَکنَّ أَکثَرَهُمْ لَا یعْلَمُونَ." نابودی کسانی که باغ‌ها و چشمه‌ها را بدون هیچ واکنشی بر جا می‌گذارند - چون قوم تُبَّع نیرومندتر از آنان بودند و آنان رستاخیز و حسابرسی اعمال را انکار می‌کردند - نابودی اینان اثری است طبیعی از مبتنی بودن آفرینش آسمان‌ها و زمین بر حق.

آیاتی از قرآن تأکید می‌کنند که آفرینش در شش روز و در مدتی معین انجام شده است. معنای روز در اصطلاح قرآن روشن است. مقصود از آن مراحل و دوران‌هاست. همان‌طور که از ابتدای سورهٔ فصلت برمی‌آید، تأکید قرآن بر اینکه آفرینش در مدتی معین یعنی شش روز بوده است، مقدمه‌ای است برای نتایج مهم تربیتی که بنا بر وصف قرآن عبارت‌اند از: پیروزی رومیان پس از شکست خوردن و اینکه آنان تنها ظاهر زندگی دنیا را می‌شناسند (سورهٔ روم)؛ ضرورت توجه به سوی خداوند و خواندن او با حالت زاری و به صورت پنهانی و از سر ترس و با طمع [به رحمت او] (سورهٔ اعراف)؛ تشویق مؤمنان عدالت‌پیشه و پایبند به سنت‌ها و حسابرسی اعمال که در گردش شب و روز و دیگر پدیده‌های جهان هستی می‌اندیشند. (سورهٔ یس)؛ و آزموده شدن در پیشی جستن به سوی نیکی‌ها (سورهٔ هود) و، سرانجام، توکل بر خداوند، تسبیح گفتن او، ذکر و یاد او و بردباری در برابر مسخره کردن‌ها و سرزنش‌ها و اتهام‌ها (سوره‌های فرقان و ق.)