کتاب تفسیر قرآن ۱؛ تاملی دیگر در قرآن و تفسیر

کتاب حاضر تفسیر قرآن ۱؛ تاملی دیگر در قرآن و تفسیر، اولین جلد از مجموعه تفسیر قرآن امام موسی صدر است که در انتشارات امام موسی صدر به چاپ رسیده است.

 درباره کتاب تفسیر قرآن ۱؛ تاملی دیگر در قرآن و تفسیر

بی‌شک، قرآن سرچشمهٔ نخست و بی‌بدیلِ دریافتِ حقایق و منبعِ فهمِ چگونگیِ رستگاری است. همهٔ مسلمانان اذعان دارند که این کتاب، منبعِ نخست فهم اسلام است که دچار هیچ تحریفی نشده است، اما آن‌چنان‌که اصولی‌ها می‌گویند، این کتاب قطعی‌الصدور و ظنی‌الدلاله است. به بیان خود قرآن، این کتاب هم شامل محکمات است و هم دربرگیرندهٔ متشابهات. از این رو، باید متشابهات قرآن را با محکمات آن سنجید و دلالت‌های آن را با شیوه‌هایی کشف کرد که خود شارع در پیش روی ما نهاده است.

امام موسی صدر ازجملهٔ متفکرانی است که می‌توان گفت شناخت مخصوص به خود را از اسلام دارد. او با همین شناخت از اسلام بود که پا به لبنان نهاد و منشأ تحولات دامنه‌دار شگرفی در میان اهالی آن دیار، خصوصاً شیعیان، شد. بنابراین، دریافت و تفسیر او از قرآن برای واکاوی اندیشه‌های امام موسی صدر و حتی نقد آن اندیشه‌ها اهمیت بسزایی دارد.

مجموعهٔ تفسیرهای امام موسی صدر، غیر از آنچه به‌صورت پراکنده در میان دیگر آثار او درج شده، شامل دو کتاب است: یکی از این کتاب‌ها دربردارندهٔ سور قصار و دیگری شامل آیاتی منتخب از قرآن است. بر آن بودیم تا این تفاسیر را در دو مجلد ترجمه و عرضه کنیم، اما پس از استقبال علاقه‌مندان، خصوصاً جوانان، از مجموعهٔ پرتوها (کتاب‌هایی که فقط شامل یک گفتار از امام موسی صدر است و در قطع کوچک و کم‌حجم فراهم شده است،) تصمیم گرفتیم که علاوه بر چاپ آن دو جلد، مجموعهٔ دیگری که هر کتاب فقط مختص یک موضوع یا یک سوره باشد، تهیه کنیم و آن را به علاقه‌مندان عرضه داریم. آنچه پیش روی شماست، یکی از شماره‌های این مجموعه است که آن را تفسیر قرآن نامیده‌ایم.

 خواندن کتاب تفسیر قرآن ۱؛ تاملی دیگر در قرآن و تفسیر را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

 همه علاقه‌مندان به کتاب‌های تفسیر قرآن مخاطبان این کتاب‌اند.

 بخشی از کتاب تفسیر قرآن ۱؛ تاملی دیگر در قرآن و تفسیر

در پاره‌ای از روایات آمده است که قرآن در شب قدر به «بیت‌المعمور» نازل شده است؛ به آسمان دنیا نازل شده؛ به جایی نازل شده است. عبارتِ روایت مبهم است. اما نزول تدریجی برای مردم صورت می‌گرفت و برای مردم توضیح داده می‌شد. چگونه این دو مرحله از نزول قرآن را شناختیم؟ می‌دانیم که پیامبر (ص) در پاره‌ای از وقایع آیات را می‌دانست، اما مأمور به بیان و القای آن به مردم نبود. مثلاً قرآن کریم اشاره می‌کند: «وَ لا تَعجَل بِالقُرآنِ مِن قَبلِ أَن یقضی إلَیک وَحیهُ» و «إِنَّ عَلَینا جَمعَهُ وَ قُرآنَهُ فَإذا قَرَأناهُ فَاتَّبِع قُرآنَهُ ثُمَّ إنَّ عَلَینا بَیانَهُ.» این آیات روشن می‌سازد که پیامبر این آیات را می‌دانسته، اما خداوند او را از تعجیل بازداشته و از تعبیر و تبیین آیات، پیش از آنکه به او امر شود، نهی کرده است. گویی قرآن در سینهٔ پیامبر و در قلب و عقل ایشان بوده است، اما پیامبر مکلف به بیان و القا نبوده است، مگر به‌حسب دستور، چراکه پیامبر از روی هواوهوس سخن نمی‌گوید. بنابراین، از این آیه و آیات معروف دیگر به‌روشنی مشخص می‌شود که پیامبر پیش از دستور به تبلیغ، آیات قرآن و یا محکمات آیات قرآن را می‌دانسته است. بدین‌ترتیب، در برخی موارد وقتی از پیامبر کریم (ص) سؤال می‌شد، به انتظار وحی می‌ماندند و مکلف به پاسخ گفتن به سؤال نبودند، هرچند که جواب آن را می‌دانستند. این مسئله در سیرهٔ پیامبر اکرم روشن است. بنابراین، می‌توانیم بگوییم که قلب پیامبر (ص) هنگامی که ایشان به چهل سالگی رسیدند و آغاز وحی و مقام نبوت بود، به وحی الهی متصل شد و قرآن به‌طور کلی و مجمل، یک‌جا بر قلب ایشان نازل شد. پیامبر به مقام نبوت رسید و نزول تفصیلی آیات آغاز شد یا به بیان دیگر، پیامبر از سوی خدا مکلف به قرائت آیات به‌صورت تفصیلی می‌شد. از این نکته که نکته‌ای علمی است با بیان آنچه در آموزه‌های ما آمده است، می‌گذرم.

نخستین مرحلهٔ نزول قرآن به‌صورت یک‌باره در ماه رمضان و شب قدر بوده است، اما اولین آیه‌ای که بر پیامبر نازل شد «إِقرَأ بِاسمِ رَبِّک الَّذِی خَلَقَ» بود که در روز شنبه ۲۷ رجب و روز مبعث نازل شده است؛ روز مبعثی که آن را جشن می‌گیریم و در لبنان «معراج» و «اسراء» نامیده می‌شود. یعنی اولین استماع پیامبر از وحیِ تنزیلی و تفصیلی «إقرَأ بِاسمِ رَبِّک الَّذِی خَلَقَ» بود. آیات به‌تدریج نازل می‌شدند و اصحاب این آیات را در سینه‌ها و قلب‌هایشان حفظ می‌کردند و کاتبانِ وحی آن‌ها را بر اوراقی می‌نگاشتند. در قدیم کاغذ کم بود یا اصولاً وجود نداشت. به همین سبب، آنان آیات را بر روی چوب و تخته و استخوانِ پشت شتران و از این قبیل اشیا می‌نوشتند و آیات را نگه می‌داشتند. اما چگونه این آیات را جمع می‌کردند؟ آیا جمع کردن آیات به‌طور تصادفی بود؟ نه از برخی روایات درمی‌یابیم که جبرئیل، امین وحی، هنگامی که وحی را به پیامبر می‌رساند، به ایشان می‌گفت: این آیه را پس از فلان آیه و قبل از آیهٔ فلان بگذار و محل آیه را معین می‌کرد. از همین رو، ما معتقدیم که به قرآن کریم نه یک کلمه اضافه و نه از آن یک کلمه کاسته شده و نه حتی ترتیب آن تغییری کرده، یعنی همین ترتیب قرآن صحیح است.