کتاب یادداشت هایی درباره فرهنگ و مطالعات فرهنگی

یادداشت هایی درباره فرهنگ و مطالعات فرهنگی اثری از از اسماعیل نوده فراهانی است که در دفتر نشر معراف به چاپ رسیده است.

دفتر نشر معارف وابسته به نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌‌ها، در سال ۱۳۷۶ تأسیس شد و در سال ۱۳۷۹ به صورت رسمی آغاز به کار کرد. این انتشارات تلاش می‌کند از دریچه اسلام ناب به بازخوانی، بررسی، نقد و تولید اندیشه در عرصه‌های مختلف بپردازد.

از جمله این فعالیت‌‌ها می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌توان به چاپ بیش از ۱۱۰۰عنوان کتاب در زمینه دروس معارف اسلامی دانشگاه‌ها، اندیشه‌‌های امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری، پرسش‌ها و پاسخ‌های دانشجویی، معارف قرآن و اهل‌ بیت (ع)، دین‌پژوهی، اخلاق و عرفان، انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر، مسائل جهان اسلام، غرب‌‌شناسی، شبهات فکری و عقیدتی، مسایل تاریخی و فلسفی، علوم انسانی، مسائل تربیتی، زن، خانواده و نقد فمینیسم و… اشاره کرد.

نشر معارف اخیراً نیز گام‌‌هایی در حوزه ادبیات داستانی برداشته است. این انتشارات با راه ‌اندازی ۳۰ مرکز فروشگاهی با عنوان تجاری «پاتوق کتاب» و همچنین برگزاری ۱۲ دوره مسابقات کتابخوانی «پویش روشنا» در سطح ملی، توانسته است گام‌‌های مفید و موثری در توزیع و ترویج کتابخوانی کشور بردارد.

آنچه این روزها بیش از هرچیز دغدغه نسل انقلابی است آشنایی جوانان و دانشجویان با حقیقت دین و معارف اسلام است، انتشارات در این زمینه پیشرو است و تلاش دارد پاسخی علمی و دینی برای تمام سوالات این نسل داشته باشد.

 درباره کتاب یادداشت هایی درباره فرهنگ و مطالعات فرهنگی

یکی از کارکردهای علم و به ویژه علوم اجتماعی، تفسیر و توضیح و به عبارتی معنادار ساختن تحولات، وقایع و روابط موجود و حتی مفقود انسانی است که بصورتی بی‌وقفه به توصیف، تجویز و بازسازی انسان و جهان پیرامون آن می‌پردازد. بنابراین، علوم اجتماعی و گفتمان علمی آن نه تنها محدود و محصور به دایره متخصصان و پژوهشگران اجتماعی نیست بلکه در هر زمان و مکانی در حال اثر بخشی و نظم آفرینی و جهت‌دهی به رفتار، کردار و انتخاب انسان‌ها و جوامع است.

 این مجموعه منتخبی از مقالات نویسنده طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۲ است، اگرچه اثر با هدف تألیف کتاب در معنای مرسوم آن تهیه و تدوین نشده، اما تا حدودی موفق شده چشم‌انداز منسجمی را پیش روی خواننده ترسیم نماید. یادداشت‌های این مجموعه در قالب پنج فصل ساماندهی شده‌اند:

فصل اول با عنوان «مطالعات فرهنگی» به موضوعات و مباحث رشته دانشگاهی مذکور می‌پردازد که عمدتا مضامین جدید و رویکردهای نو در علوم اجتماعی را تشکیل می‌دهد. «نسبت قدرت و فرهنگ»، «نظریه اجتماعی و تاریخ»، «رویکرد پسااستعماری»، «مدیریت بدن»، «مصرف»، «صنعت تغذیه» و در این دسته گنجانده می‌شود که البته تلاش شده است این رویکرد در طرح و فهم موضوعات و مسائل جامعه ایرانی از جمله «طرح مهندسی فرهنگی»، «دغدغه آل احمد به عنوان» و مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

در فصل دوم با نام فرهنگ و خانواده، با رویکردی فرهنگی و توصیفی و نه آسیب شناسانه و تجویزی به مباحث زنان و خانواده در ایران معاصر پرداخته می‌شود. تحول دوره زندگی زنان در ایران، ولنتاین ایرانی، عشق و الزامات امروزی آن و نهایتا نگاه تاریخی به مقوله حجاب مهم‌ترین مطالب این فصل را شامل می‌شود.

فصل سوم حاوی یادداشت‌هایی انتقادی درباره رویکردهای موجود به دفاع مقدس و بازنمایی آن است که با دوگانه‌سازی‌های مفهومی نظیر دفاع مقدس موزه‌ای و جاری یا رسالت زینبی و راهیان نور دولتی درصدد است تا نسبت به رویکردهای سیاستی و حتی پژوهشی دولتی در قبال جنگ تحمیلی دست به افشاگری و آشنایی‌زدایی بزند.

فصل چهارم، فرهنگ اقتصادی، نگاه کارکردگرایانه و البته خام دولت‌مردان و برنامه‌ریزان نسبت به فرهنگ و تلاش مداوم آنها برای مصرف فرهنگ و مواریث فرهنگی برای تحقق توسعه اقتصادی مورد توجه قرار گرفته است. متقابلا کم‌کاری و کم‌توجهی علمای علوم اجتماعی، روشنفکران و فعالان عرصه عمومی به‌رغم نبود گوش‌های شنوا نسبت به عواقب چنین رویه فاسدی، وجود این فصل را ضروری ساخته است.

 بنابراین، بحث و تشریک مساعی درباره ابعاد فرهنگی اجتماعی تصمیماتی نظیر فروش تراکم، صنعت لوازم التحریر، نقد شعاری سرمایه‌داری، جنبش اشغال وال استریت، خصوصی‌سازی، اصلاح الگوی مصرف و حتی پیشرفت‌های علم و فناوری منقطع از زندگی روزمره ایرانیان چارچوب کلی این فصل را تشکیل داده است.

 در نهایت، فصل پنجم به دغدغه‌های فرهنگی نگارنده با موضوعاتی متنوع و تا حدودی متفاوت اختصاص یافته است که باوجود تشتت موضوعات، منطق واحدی را در تحلیل و بررسی موارد منتخب به کار برده و انتخاب عنوان در حاشیه فرهنگ را موجه می‌سازد. دستگاه‌هایی مانند شورای فرهنگ عمومی کشور، موضوعاتی نظیر فرهنگ شفاهی ایرانیان و جشن باستانی نوروز، حوادثی مانند راهپیمایی روز نهم دی ماه ۱۳۸۸ و اقدامات جریان مذهبی در مواجهه با سینما رئوس مطالب این فصل را تشکیل داده‌اند.

 خواندن کتاب یادداشت هایی درباره فرهنگ و مطالعات فرهنگی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

 علاقه‌مندان و دست‌اندرکاران مطالعات فرهنگی مخاطبان این کتاب‌اند.

بخشی از کتاب یادداشت هایی درباره فرهنگ و مطالعات فرهنگی

تراکم‌فروشی و خانواده

امروزه تأکید بر بحث اِشراف، ظرفیت لازم جهت تأثیرگذاری و حساس نمودن مردم و سیاست‌گذاران -نسبت به مسألهٔ تراکم‌فروشی- را از دست داده است، چراکه بحث دربارهٔ اِشراف مانند گذشته اهمیت فرهنگی ندارد. این امر دلایل متعددی دارد که از جملهٔ آن‌ها می‌توان به مسألهٔ تغییر کارکرد «حیاط» در زندگی خانوادهٔ ایرانی اشاره کرد.

در سال‌های نه چندان دور، حیاط به عنوان محمل پخت‌وپز و تهیهٔ محصولات غذایی، شستن فرش و لباس، بازی کودکان به‌ویژه دختران، معاشرت زنان همسایه و انجام فعالیت‌های مشارکت‌جویانه، تلطیف هوا به واسطهٔ وجود باغچه و حوض آب، و مواردی از این دست، از نقش بی‌بدیلی در معماری و زندگی انسان ایرانی برخوردار بود؛ در حالی‌که امروزه چنین کارکردهایی تا حدود زیادی به فراموشی سپرده شده‌اند و تنها به عنوان نوعی نوستالوژی مورد توجه قرار می‌گیرند.

به عبارت دیگر، کارکردهای اقتصادی و فراغتی حیاط که در هاله‌ای از مقولات فرهنگی از جمله: صلهٔ رحم، مشارکت تعاون‌مدار، اطلاع از همسایه و... پیچیده شده بود، با اجرای تراکم‌فروشی و انبوه‌سازی رو به زوال گذاشت. با این تفاسیر، کاهش اهمیت بحث اِشراف نه صرفاً به دلیل هجمهٔ فرهنگی به بحث اصالت خانواده طی دو دههٔ گذشته و نه‌تنها از جهت افزایش محدود بی‌حجابی در جامعه است، بلکه این امر بیشتر به دلیل تغییر نقش‌ها و ماهیت زندگی انسان ایرانی است. به دیگر سخن، «سود سرشار ساخت‌وساز» به‌موازات «گسترش صنعت خدمات» از جمله در زمینه تولید مواد غذایی صنعتی مانند ربّ گوجه فرنگی بسته‌بندی، آبلیموی شرکتی، تالارهای پذیرایی دولتی و غیردولتی و... دو عامل پیشبرد پروژه «نوسازی شهری» با موتور محرک «تراکم‌فروشی» بودند که به تدریج «کارکردزدایی از حیاط» را پدید آوردند.

اگرچه تغییر و تحولات پیش‌گفته سبب کمرنگ شدن بحث «اِشراف» شده است، اما پیامدهای آن قابلیت مطالعه و بررسی‌های بسیاری دارد. افزایش هزینه‌های خانوار در تأمین مخارج خدماتی که دچار برون‌سپاری شده است (نظیر انتقال برگزاری برخی مراسم‌ها به سالن‌های پذیرایی، انتقال شست‌وشوی فرش و خودرو به قالی‌شویی و کارواش...)، تضعیف رفت‌وآمدهای خانوادگی، کاهش روح همکاری و تعاون، کاهش فضای فراغتی کودکان و زنان که سبب فقر حرکتی ایشان شده است و... از آشکارترین پیامدهای رویکرد مذکور است.