کتاب مزارع، کارخانه ‎ها و کارگاه ‎ها

کتاب مزارع، کارخانه ‎ها و کارگاه ‎ها نوشته پیتر کروپتکین و ترجمه هومن کاسبی است که در نشر افکار به چاپ رسیده است.

 درباره کتاب مزارع، کارخانه ‎ها و کارگاه ‎ها

 این کتاب یکی از کتاب‌های مجموعه چهار جلدی ادبیات آنارشیسم اثر پیتر کروپتکین است یعنی تسخیر نان، یاری متقابل، آنارشیسم: فلسفه و آرمان و مزارع، کارخانه‌ها و کارگاه‌ها.

کروپتکین تلاش می‌کند در این مجموعه بنیانی علمی و فلسفی برای دفاع از استراتژی سیاسی و اجتماعی مد نظر خویش با مطالعۀ انضمامی جامعه فراهم کند. و بدین‌ترتیب، این سه کتاب مهم‌ترین آثار ادبیات آنارشیسم کلاسیک به شمار می‌آیند. 

در کتاب مزارع، کارخانه‌ها و کارگاه‌ها - کروپتکین سراغ مواجهه‌ای مستقیم‌ با نظام سرمایه‌داری و اقتصاد سیاسی آن می‌رود. بحث اصلی کتاب حول دفاع از خودکفایی و یکپارچگی می‌گردد و دو باور اساسی سرمایه‌داری را زیر سؤال می‌برد: رقابت مالتوسی و تقسیم کار. نخست، آیا می‌توان فرمول مالتوس را مبنی بر این‌که رشد جمعیت سریع‌تر از رشد بهره‌وری است و در نتیجه غذای کافی برای تمام جمعیت وجود ندارد، فرمولی عام و معتبر دانست؟ پاسخ صریح کروپتکین با بررسی اقتصاد ملی و بین‌المللی، خیر است. او نشان می‌دهد که تقسیم کار جهانی باعث شده است تا برخی کشورهای سرمایه‌داری پیشرفته مانند انگلستان صرفاً به تولید صنعتی بپردازند و مواد غذایی خود را از کشورهای عقب‌مانده نظیر روسیه وارد کنند. تصور می‌شد تولید مواد غذایی به صرفه نیست و منفعت در این است که انگلستان اجناس تولیدی خود را صادر کرده و در عوض مواد غذایی را از خارج کشور بخرد. در نتیجه، اراضی زراعی این کشورها که در واقع می‌توانند تمام غذای چند برابر آن جمعیت را با استفاده از جدیدترین روش‌های بهبودیافتۀ کشاورزی تأمین کنند، به حال خود رها می‌شوند و بایر می‌افتند. از سوی دیگر، کارگران انگلستان که خوراک بخور و نمیری در ازای کار خود دریافت می‌کنند، همراه با دهقانان کشورهای عقب‌مانده، باید استثمار شوند تا اقلیتی از سرمایه‌داران بتواند انواع و اقسام تجملات غذایی را از خارج به دست آورد.

کروپتکین با تحلیل گرایش‌های اقتصادی رو به رشد درون نظام موجود، روندی را در جهت متضاد نشان می‌دهد که عبارت است از رشد کشاورزی خرد و باغبانی در فرانسه، سوئیس و...؛ و همچنین تمرکززدایی از تولید صنعتی با توسعۀ سرمایه‌داری در آلمان، ژاپن، ایالات‌متحده و کشورهای پیرامونی مانند چین و روسیه. او تقریباً تنها کسی بود که در میان انقلابیون سوسیالیست به ارتباط نزدیک میان سازمان‌دهی کشاورزی و صنعت توجه می‌کرد. مارکسیست‌ها که هنوز آلوده به توسعه‌گرایی و مذهب پیشرفت سرمایه‌داری بودند، شیفتگی فراوانی نسبت به کارخانه‌های بزرگ داشتند و توجه خود را منحصراً به کارگرهای صنعتی در آن کارخانه‌ها معطوف می‌کردند. بدین‌ترتیب، نگاه آن‌ها به تولید خرد کشاورزی و صنعتی غالباً سطحی و تحت تأثیر همان توهم توسعه‌گرایانه بود، مبنی بر این‌که تولید خرد در نظام تولید پیشرفته، پدیده‌ای موقت به شمار می‌آید؛ به‌زودی ناپدید خواهد شد و جای خود را به کارخانه‌ها و اراضی بزرگ خواهد داد. متفکرین مارکسیست که تصور می‌کردند تنها شکل سازمان‌دهی همان شکلی از انضباط است که تحت لوای سرمایه‌داری در کارخانه‌ها اعمال می‌شود - خطایی که به فاجعۀ تمرکزگرایی بوروکراتیک در شوروی منجر شد - معتقد بودند که روحیه‌ای فردگرایانه و ارتجاعی در تولید خرد کشاورزی و صنعتی حاکم است؛ و آن را برای سازمان‌دهی تولید در آینده مناسب نمی‌دانستند.

 خواندن کتاب مزارع، کارخانه ‎ها و کارگاه ‎ها را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

 علاقه‌مندان به علوم سیاسی و اجتماعی مخاطبان این کتاب‌اند.

 بخشی از کتاب مزارع، کارخانه ‎ها و کارگاه ‎ها

توسعۀ کشاورزی. پیش‎داوری اضافه‌جمعیت. آیا خاک بریتانیای کبیر می‎تواند ساکنین خود را تغذیه کند؟ کشاورزی بریتانیا. مقایسه با کشاورزی در فرانسه؛ بلژیک؛ دانمارک. باغبانی تجاری؛ دستاوردهای آن. آیا کشت گندم در بریتانیای کبیر سودآور است؟ کشاورزی امریکا: کشت فشرده در ایالات متحده.

تاریخ صنعتی و تجاری جهان طی پنجاه سال گذشته، تاریخ تمرکززدایی از صنعت بوده است. نه صرفاً تغییر مرکز ثقل تجارت - چنان که اروپا در گذشته شاهد بوده است، وقتی هژمونی۱۲۷ تجاری از ایتالیا به اسپانیا، به هلند و سرانجام به بریتانیا کوچ کرد - بلکه معنایی بسیار عمیق‎‎تر داشت، چرا که خود امکان هژمونی تجاری یا صنعتی را رد می‎کرد. این فرایند، رشدِ شرایط کاملاً جدیدی را نشان داده است، و شرایط جدید مستلزم سازگاری‎های جدید است. تلاش برای احیای گذشته بی‎فایده خواهد بود: ملل متمدن باید عازم راه جدیدی شوند.

البته صداهای کافی در استدلال به نفع این وجود خواهد داشت که برتری سابق پیشگامان باید به هر قیمت حفظ شود: تمام پیشگامان عادت دارند چنین بگویند. پیشنهاد خواهد شد که پیشگامان باید برتری سازمان و دانش فنی را به‌نحوی حفظ کنند تا آن‎ها را قادر سازد تمام رقبای جوان‎تر را از میان به در کنند؛ و در صورت لزوم، باید به زور متوسل شوند. اما زور، متقابل است؛ و اگر خدای جنگ همیشه جانب قدرتمندترین گردان‎ها را می‎گیرد، گردان‎هایی از همه قوی‎تر هستند که برای کسب حقوق جدید علیه امتیازات بیش از حد رشد یافته مبارزه می‎کنند. در رابطه با اشتیاق صادقانه برای تحصیلات فنی بیشتر، حتماً بگذارید همگی ما تا جای ممکن از آن بهره بگیریم: لطفی به بشریت خواهد بود؛ البته بشریت، نه ملتی واحد، زیرا دانش را نمی‎توان تنها برای استفادۀ داخلی پرورش داد. دانش و اختراع، جسارت اندیشه و سرمایه‎گذاری، دستاوردهای نبوغ و تحولات سازمان اجتماعی، به پدیده‎هایی بین‎المللی تبدیل شده‎اند؛ و هیچ نوع پیشرفتی - فکری، صنعتی و اجتماعی - را نمی‎توان درون مرزهای سیاسی نگاه داشت؛ از دریاها می‎گذرد، کوه‎ها را سوراخ می‎کند؛ استپ‎ها هیچ مانعی در برابر آن نیستند. دانش و قدرت‎های نوآورانه در حال حاضر تماماً بین‎المللی هستند؛ به‌طوری که اگر فردا پاراگرافی ساده در روزنامه اعلام کند که مشکل ذخیره‎سازی نیرو، چاپ بدون جوهر، یا ناوبری هوایی، راه‎حل عملی در کشوری از جهان یافته است، می‎توانیم اطمینان خاطر داشته باشیم که در عرض چند هفته، همان مشکل تقریباً به همان طریق توسط چندین مخترع از ملیت‎های مختلف حل خواهد شد. پیوسته متوجه می‎شویم که کشف علمی یا اختراع فنی یکسانی با فاصلۀ چند روزه در کشورهایی با هزار مایل فاصله از یکدیگر صورت گرفته است؛ چنان که گویا نوعی فضا وجود دارد که در لحظه‎ای خاص برای جوانه زدن ایده‎ای معین مساعد است. و چنین فضایی وجود دارد: بخار، چاپ و گنجینۀ مشترک دانش، آن را خلق کرده‎اند.

بنابراین، کسانی که رویای انحصار بر نبوغ فنی را دارند، پنجاه سال عقب‎تر از زمانه هستند. جهان - جهان وسیع و پهناور - در حال حاضر قلمروی حقیقی دانش است؛ و اگر هر کشور قابلیت‎های ویژه‎ای در برخی شاخه‎های خاص نشان دهد، قابلیت‎های گوناگون کشورهای مختلف، یکدیگر را جبران می‎کنند و مزایای حاصله از آن‎ها صرفاً موقتی خواهد بود. مهارت خوب بریتانیا در هنرهای مکانیکی، جسارت آمریکا برای سرمایه‎گذاری‎های غول‎آسا، ذهن نظام‎مند فرانسوی و تعلیم‌و‌تربیت آلمانی در حال تبدیل شدن به قابلیت‎های بین‎المللی هستند. سر ویلیام آرمسترانگ در کارخانه‎های خود که در ایتالیا و ژاپن تأسیس شده‌اند، از پیش آن قابلیت‎هایی را که برای مدیریت حجم عظیم آهن در تاین پرورش یافته‎اند، به ایتالیایی‎ها و ژاپنی‎ها منتقل کرده است؛ روحیۀ پر جار و جنجال سرمایه‎گذاری آمریکایی در جهان قدیم فراگیر می‎شود؛ ذائقۀ فرانسوی برای هماهنگی به ذائقۀ اروپایی بدل می‎شود؛ و آموزش‌و‌پرورش آلمانی در روسیه تطابق - و جرأت دارم که بگویم، بهبود - یافته است. بنابراین، به‌جای تلاش برای نگه داشتن زندگی در مجراهای قدیمی، بهتر است ببینیم که شرایط جدید چه هستند و چه وظایفی را بر دوش نسل ما می‎گذارند.

خصوصیات شرایط جدید ساده هستند و فهم پیامدهای آن‎ آسان است. همچنان که کشورهای تولیدکنندۀ اروپای غربی با مشکلات پیوسته رو به رشدی برای فروش کالاهای تولیدی خود در خارج از کشور و گرفتن غذا در ازای آن‎ مواجه می‎شوند، مجبور خواهند شد مواد غذایی خود را در خانه عمل آورند. آن‎ها ملزم خواهند بود که برای تولیدات خود بر مشتریان داخلی و برای غذای خود بر تولیدکنندگان داخلی تکیه کنند. و هر چه زودتر این کار را بکنند، بهتر است.