کتاب مکتب در فرآیند تکامل

کتاب مکتب در فرآیند تکامل نوشته سید حسین مدرّسی طباطبائی با ترجمه هاشم ایزدپناه منتشر شده است. این کتاب نظری دارد بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین تاریخ اسلام.

 درباره کتاب مکتب در فرآیند تکامل

 کتاب مکتب در فرآیند تکامل که در سال‌های پایانی دهه شصت نوشته شده تلاشی است برای ارايه یک تحلیل قابل عرضه تر از مکتب تشیع که هسته اصلی تشیع را اعتقاد به مرجعیت علمی اهل بیت پیامبر در معارف اسلامی می‌داند.  مکتبی که با تقدیس افراطی و باورها و سنت‌های پیش از اسلام، مناسبتی ندارد  این اثر با بررسی مواد موجود در مصادر قدیم اسلامی و دسته‌بندی و مقایسه آن مواد با یکدیگر و با شواهد تاریخی خارجی، روند تکاملی فکر شیعی را در چهارچوب تعالیم و حرکت تاریخی مکتب اسلام پیگیری می‌کند.

سال‌های ۲۶۰ـ۳۲۹ هجری که در میان شیعیان با نام دوره غیبت صغری شناخته می‌شود بدون تردید سخت‌ترین و بحرانی‌ترین دوره در تاریخ تشیع امامی بود. ماجرا چنین آغاز شد که امام یازدهم شیعیان، حضرت عسکری(ع) در سال ۲۶۰ درگذشت بدون آن‌که جانشین ایشان برای توده مردم شناخته و مشهود باشد و درنتیجه جامعه شیعه، به‌خصوص در عراق، ناگهان خود را با اختلافات و تشتّت گروهی بزرگی مواجه یافت.این به‌نوبه خود موجب و سرآغاز درگیری‌های درون‌گروهی، تغییر مذهب بسیاری از پیروان مکتب تشیع امامی و پیدایش فرقه‌های منحرف متعدد در میان شیعیان شد. این وضعیت، گروه‌های دیگر مانند معتزله و زیدیه را نیز تشویق کرد که با شدت بیشتر به مبانی سنتی عقیده تشیع که اکنون از همیشه آسیب‌پذیرتر و بی‌دفاع‌تر به‌نظر می‌رسید حمله کرده و آن را مورد انتقاد قرار دهند. استمرار اختلافات داخلی و تفرقه‌های درون‌گروهی در میان خود جامعه شیعی بر سر برخی مسائل زیربنایی عقیدتی (مانند اعتبار یا عدم اعتبار عقل و استدلال برهانی در شریعت، و طبیعت مقام امامت، و حدود علم و قدرت امام) تنها به پیچیده‌تر شدن آن وضعیت بحرانی کمک می‌کرد. علاوه بر همه اینها، فشارهای سیاسی و سرکوبی بی‌رحمانه که اندکی بیش از یک دهه پیش در روزگار متوکل عبّاسی (۲۳۲ـ۲۴۷ هجری) به اوج خود رسیده و پس از آن هم تا اواخر دوره غیبت صغری کم وبیش ادامه داشت بر تشنّج موجود می‌افزود. نیاز به بازسازی برخی از استدلالات و تحلیل‌های بنیادی مکتب مانند فلسفه احتیاج دائمی جامعه بشریت به امام اکنون از همه وقت بیشتر و ضروری‌تر می‌نمود.۲

متکلمان شیعه در آن دوره، بدین‌ترتیب دو وظیفه دشوار دفاع از مکتب تشیع دربرابر حملات دشمنان، و عرضه تفسیر نو وتحلیلات جدیداز مبانی بنیادی آن را (به نوعی که با شرایط و مقتضیات جدید وفق دهد) باید همزمان انجام می‌دادند. در این دوره که نزدیک یک قرن به‌طول انجامید به تدریج مکتب مقدس تشیع به‌گونه‌ای که بعداً با تحلیلات و نقطه نظرات استوار و مستحکم خاص خود به نام تشیع دوازده‌امامی خوانده شد تکامل یافت. کتاب حاضر تلاشی است برای روشن‌ساختن برخی جنبه‌های این فرایند تکاملی و نقش متکلمان شیعی دوره غیبت صغری در تحکیم و تکمیل مبانی اعتقادی شیعه.

 خواندن کتاب مکتب در فرایند تکامل را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنمی

 پژوهشگران تاریخ تشیع مخاطبان این کتاب‌اند.

 بخشی از کتاب مکتب در فرایند تکامل

 رساله ابن قبه در پاسخ معتزله

این رساله را چنان‌که شیخ صدوق در آغاز آن تذکر داده است ابن قِبه در پاسخ نامه‌ای که یکی از شیعیان بدو نوشته و نظر او را درباره پاره‌ای از انتقادات معتزله بر نظریه شیعه در مورد غیبت امام دوازدهم(ع) جویا شده بود، نگاشته است. دو نکته در این انتقادات مورد تکیه و تأکید قرار دارد: یکی ادّعای شیعه در مورد این‌که امام یازدهم کسی را به‌عنوان جانشین خود نصب کرده سخنی بی‌دلیل است، و دیگر آن که حتی اگر فرض کنیم چنین مسأله‌ای درست باشد از کجا می‌توان پی برد که کسی که در آینده ظهور و ادعا کند که او همان منصوص و منصوب امام یازدهم است راست می‌گوید؟ چون امام یازدهم که هیچ‌وقت جانشین خود را به مردم نشان نداده بود تا همه او را بشناسند و در آینده بر صحت دعوی او شهادت دهند. شیعیان خود ادعا می‌کنند که ترس امام بر جان جانشین خود باعث شد که وی را مخفی کند و پس از رحلت آن حضرت هم که او همواره در اختفا بوده است. پس مردم هرگز ایشان را ندیده‌اند و امکان تشخیص و انطباق مدعی آینده مقام امامت را بر منصوص امام پیشین ندارند.

ابن قبه در پاسخ هر دو نکته به شهادت و حضور حلقه اصحاب نزدیک حضرت عسکری(ع) که اکنون زنده و متصدی امور دفتر امامت بودند استناد می‌کند. او می‌گوید که نصب و نصّ امام معصوم و وجود فرزند او با شهادت این مردان پارسا ثابت شده و هم اینان هستند که باید در آینده شهادت دهندکه مدعی مقام امامت و جانشینی امام عسکری(ع) آیا همان فرزند و منصوب ایشان است یا خیر؟ (این نکته روشن می‌کند که این رساله پیش از حوالی سال ۲۸۵ هجری که به گفته ابوسهل نوبختی تقریباً تمامی خواص اصحاب حضرت عسکری(ع) درگذشته بودند