کتاب حکمت برتر

کتاب الکترونیکی حکمت برتر نوشتهٔ سیدمصطفی محقق داماد در انتشارات سخن به چاپ رسیده است. حکمت متعالیۀ صدرا که حدود چهار قرن است میدان‌دار فلسفۀ رایج در جهان اسلام است، با الهیات عقلانی شیعی عجین شده است. فهم درست این نظام به‌گونه‌ای که بتوان آن را همچون چشیدن این نظام تعبیر کرد، می‌تواند درک بسیاری از معارف اسلامی، آیات قرآن مجید و تعلیمات اهل بیت (ع) را برای ما فراهم سازد. دستیابی به معنا و عمق بسیاری از آیات قرآن مجید و احادیث مفسر ذیل آنها، بدون مراجعه به حکمت متعالیه ممکن نیست و تنها با چشیدن این حکمت الهی است که می‌توان به تفسیر قرآن دست یافت. این کتاب سلسلۀ درس‌هایی است که استاد محقق داماد در سال 1385 به دعوت استاد دکتر اعوانی برای تدریس حکمت متعالیه در مؤسسۀ حکمت و فلسفۀ ایران در مقطع دکتری طی یک ترم ارائه داده است. این سلسله گفتارها در واقع تکمیلی بر مقالۀ «حکمت متعالیه: ابداع یا التقاط؟» بوده است. در آن مقاله قطعه‌ای از صدرا به نقل از «اسفار» آورده شده که او در آن حدود هفده مسئله را می‌شمرد و معتقد است ذهن ابن سینا در این مسائل کند شده و نتوانسته است آنها را حل کند؛ اما خودش از عهدۀ حل این مسائل برآمده است. نویسنده خواسته است با مراجعه به منابع صدرا و نیز ابن سینا بررسی کند که این مسائل چگونه در ابن سینا مطرح بوده و سپس چگونه در حکمت متعالیه حل شده‌اند. در این کتاب آن مقاله نیز درج شده و در دسترس قرار گرفته است. در این درس‌گفتارها نیز تا حد امکان این مسئله بررسی شده است. 

درباره کتاب حکمت برتر

این کتاب نه گفتار به شرح زیر دارد:

گفتار یکم: حکمت برتر ملاصدرا

گفتار دوم: حکمت متعالیه: ابداع یا التقاط؟

گفتار سوم: اصالت وجود

گفتار چهارم: بساطت و ترکیب مشتقات در ادبیات علوم عقلی اسلامی

گفتار پنجم: وحدت تشکیکی وجود

گفتار ششم: تقسیمات کلی وجود به ذهنی و خارجی

گفتار هفتم: هستی و چیستی علم

گفتار هشتم: اتحاد عاقل و معقول

گفتار نهم: بررسی اشکال عدم بقای موضوع در حرکت جوهر

گفتار یکم کتاب اختصاص به ذکر کلیاتی دربارۀ ملاصدرا، زندگی و آثار او دارد. آیا فلسفۀ صدرا نوعی تلفیق و التقاط است یا نظامی مستقل و ابتکاری است؟ در پاسخ به این سؤال دو نظریۀ متقابل وجود دارد: عده‌ای معتقدند صدرا فلسفۀ نوینی ندارد و کتاب «اسفار» را نیز صرفاً نوعی کشکول می‌دانند؛ اما گروه دیگر برخلاف این نظریه باور دارند. این مسئله در گفتار دوم تبیین شده است. این بحث که آیا وجود اصیل است یا ماهیت، به گونه‌ای که در فلسفۀ صدرا مطرح شده، در کلام قدما مطرح نبوده است. وی مدعی است مسئلۀ اصالت وجود که بعدها سنگ زیربنای فلسفۀ او قرار گرفته است، از مسائلی است که با روش خاص وی (حکمت برتر) یعنی هماهنگی سه منبع برهان، کشف و وحی به دست آمده است. در حالی که قبلاً چنین فکر نمی‌کرده و به مقابل آن باور داشته است. گفتار سوم به تبیین بحث اصالت وجود اختصاص دارد. موضوع بساطت و ترکیب مشتقات در ادبیات عقلی اسلامی، منطق، فلسفه و علم اصول فقه جایگاه قابل توجهی دارد و در هر یک از این علوم به جهتی خاص راه یافته است. آنچه در گفتار چهارم آمده، گزارشی از سیر جریان بحث و گفتگوهای انجام‌گرفته میان صاحب‌نظران در این‌باره و نقد و بررسی آنهاست.

پس از آنکه ملاصدرا اصل نخستین ـ اصالت وجود ـ را به اثبات می‌رساند و نتیجه می‌گیرد که ماهیات بالعرض در سایۀ وجود تحقق دارند، بیان می‌کند که وجود و حقیقت اشیاء از یکدیگر جدا نیستند؛ یعنی اینگونه نیست که حقیقت هر شیئ با ویژگی خاص آن، واقعیتی جدا از دیگری باشد و جهان را حقایقی متباین فرا گیرد. به عبارت دیگر جهان از یک حقیقت واحد تشکیل شده است. در گفتار پنجم بحث و بررسی دربارۀ وحدت تشکیکی وجود است.

صدرالمتألهین بعد از تأسیس دو اصل اساسی ـ اصالت وجود و وحدت تشکیکی وجود ـ احکام عامۀ وجود، از قبیل بساطت و سایر احکام سلبیۀ آن را بیان می‌کند. سپس به تقسیمات کلی وجود می‌پردازد. درست است که حقیقت وجود به معنای عینیت و خارجیت است و آنچه در ذهن جای می‌گیرد، چیزی جز مفاهیم و ماهیات نیست، ولی صدرا در این بحث مدعی آن است که وقتی ماهیات و مفاهیم در ذهن تحقق می‌یابند، حصول و تحقق آنها وجودی است که در مقایسه با وجودهای بیرون از ذهن، به وجود ذهنی تعبیر می‌شود و از این رهگذر وجود را می‌توان به وجو ذهنی و خارجی تقسیم کرد. در گفتار ششم دربارۀ این تقسیم وجود سخن گفته شده است.

مسئلۀ هستی و چیستی علم که مدت‌ها فکر فلاسفۀ اسلامی را به خود مشغول کرده بوده است، در گفتار هفتم بررسی شده است. مسئلۀ اتحاد عاقل و معقول را ابن سینا به فرفریوس از حکمای نوافلاطونی نسبت می‌دهد و او را نخستین طرح‌کنندۀ این نظریه می‌داند؛ صدرا در اغلب آثار خود از جمله «مشاعر» و «اسفار» باوجود پافشاری ابن سینا و فخر رازی بر ردّ و یاوه خواندن سخنان فرفریوس آن را از نو زنده ساخته و با استناد به اصول و قواعدی که هر یک در فلسفۀ او در محل خود به اثبات رسیده، آن را مدلل ساخته و با نظام فلسفی خود هماهنگ نموده است. در گفتار هشتم دربارۀ این موضوع مباحثی مطرح شده است.

در گفتار هشتم این مبحث مطرح می‌شود که یکی از اشکلات مانع پذیرش حرکت در مقولۀ جوهر از سوی ابن سینا، نیاز حرکت به موضوع (متحرک) واحد است که به عقیدۀ شیخ، حرکت جوهری فاقد آن است. ملاصدرا و تابعان او در پاسخ به این اشکال‌ها بسیار کوشیده و چند پاسخ نقضی و حلی نیز ارائه داده‌اند. گفتار نهم کتاب به بررسی این پاسخ‌ها پرداخته است.

درباره سید مصطفی محقق داماد

سید مصطفی محقق احمدآبادی معروف به محقق داماد، (زادهٔ ۱۳۲۴ خورشیدی) مجتهد، حقوق‌دان، عضو پیوسته و رئیس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم ایران، عضو هیئت امنای سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران و استاد حوزه و دانشگاه است.او از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۳ ریاست سازمان بازرسی کل کشور را عهده‌دار بوده‌است. او که دانش آموختهٔ حوزهٔ علمیهٔ قم، دانشگاه تهران و دانشگاه کاتولیک لوون است، استاد حقوق دانشگاه شهید بهشتی و دانشگاه شهید مطهری، دانشگاه علوم اسلامی رضوی است.

کتاب حکمت برتر را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب به علاقه‌مندان به فلسفهٔ اسلامی پیشنهاد می‌شود.

بخشی از کتاب حکمت برتر

یافتۀ صدرا در دوران انزوا و عزلت این بود که راه دستیابی به حقایق علمی و تبیین هستی، تنها اختصاص به تفکر خشک فلسفی، آنگونه که حکماء مشائین میپندارند، نیسـت، بلکه شـعور و ادراک انسانی که جانمایۀ افکار کلی فلسفی اسـت، همانطورکه از راه قیاسهای منطقی، ثمرهای به نام تفکر و اندیشه به بار میدهد، ثمرۀ دیگری نیز میتواند داشــته باشــد که دارای درجات اســت؛ یک درجهاش وحی و درجات پایینترش کشـف و شـهود اسـت. همانطورکه ثمرات نوع اول گاهی آنچنان در واقعنمایی محکم و مستحکم است که هرگز انسان در اصـابت به واقع تردیدی ندارد، همین ویژگی در نتایج دستۀ دوم نیز وجود دارد. بـه دیگر ســـخن، پس از اثبـات این مطلب که ادراکات قطعی آدمی از واقعیت خارج حکایت میکند، دیگر تفاوتی ندارد که این ادراکات از چه طریقی تحصیل شـده باشـد. خواه از طریق برهان یقینی و خواه از طریق کشف و شهود به دست آید، در هر دو حال نمایانگر حقیقت اسـت. همچنین پس از اثبات صحت واقعیت نبوت و وحی با برهان قطعی، دیگر فرقی ندارد که حقایق مربوط به مبدأ و معاد را موا مبتنی بر وحی توصـیف نماید یا براهین منطقی و عقلی و کشف و د دینی شهود.