محمدعلی موحد
زندگینامه و معرفی کتاب‌های محمدعلی موحد
محمدعلی موحد (Mohammad Ali Movahed) زاده‌ی ۲ خرداد ۱۳۰۲، چهره‌ای برجسته در ادبیات، عرفان‌پژوهی، تاریخ‌نگاری و حقوق‌دان برجسته‌ی ایرانی است. او که به عضویت پیوسته‌ی فرهنگستان زبان و ادب فارسی درآمده، به‌عنوان شاعری صاحب‌نام و اندیشمندی عمیق شناخته می‌شود. از جمله دیگر اعضای برجسته خانواده او، صمد موحد، برادرش است.
بیوگرافی، زندگی و تحصیلات محمدعلی موحد
محمدعلی موحد در دوم خرداد ۱۳۰۲ در تبریز متولد شد. او تحصیلات ابتدایی و متوسطه‌ی خود را در مدارس تدین و اتحاد نو تبریز گذراند و در سال ۱۳۱۹ موفق به اخذ دیپلم ادبی شد. زندگی او در سن ۱۵سالگی با چالش بزرگی روبه‌رو شد؛ در سال ۱۳۱۷ پدرش را از دست داد و مجبور شد سرپرستی خانواده را بر عهده بگیرد و به تبریز بازگردد. در سال ۱۳۲۹ مسیر زندگی‌اش تغییر کرد و به شرکت ملی نفت در آبادان رفت، جایی که پس از ملی‌شدن صنعت نفت، سردبیری روزنامه‌ی شرکت نفت را بر عهده گرفت.
در ادامه‌ی مسیر تحصیلی، موحد در دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران به تحصیل پرداخت و در سال ۱۳۳۸ موفق به اخذ دکترای حقوق خصوصی شد. برای تکمیل مطالعات خود در حوزه‌ی حقوق بین‌الملل راهی انگلستان شد و از محضر اساتید برجسته‌ای چون پروفسور جنینگز در کمبریج و پروفسور شوارتزنبرگ در لندن بهره برد. دوران اقامت او در انگلستان فرصت ارزشمندی برای آشنایی با ایران‌شناسان نامداری چون آربری، مینورسکی و لاکهارت فراهم کرد که این ارتباطات بعدها در پژوهش‌های او روی نسخ خطی موزه بریتانیا تأثیر بسزایی داشت.
مسیر حرفه‌ای
محمدعلی موحد پس از اخذ دکترای حقوق خصوصی از دانشگاه تهران در سال ۱۳۳۸، فعالیت حرفه‌ای خود را به‌عنوان وکیل پایه یک دادگستری آغاز کرد. نقطه‌عطف زندگی حرفه‌ای او زمانی بود که به کادر حقوقی شرکت ملی نفت ایران پیوست. در این شرکت، به دلیل شایستگی‌های حرفه‌ای و تخصص بالا، به‌تدریج در مناصب مهمی خدمت کرد: مشاور عالی، رئیس هیئت‌مدیره، مشاور ارشد و عضو اصلی هیئت‌مدیره. یکی از درخشان‌ترین نقاط کارنامه‌ی حرفه‌ای او، پذیرش مسئولیت معاونت اجرایی سازمان اوپک در ژنو بود که به مدت شش ماه این سمت را عهده‌دار بود.
در کنار فعالیت‌های اجرایی و حقوقی، موحد به عرصه‌ی دانشگاهی نیز ورود کرد و در دانشکده‌ی حقوق دانشگاه تهران و دانشکده‌ی علوم مالی و حسابداری به تدریس حقوق مدنی و حقوق نفت پرداخت. هم‌زمان با این فعالیت‌ها، او هرگز از پژوهش و نگارش دست نکشید و آثار ارزشمندی در حوزه‌های مختلف خلق کرد. شاهکار او در این زمینه، کتاب «خواب آشفته نفت» است که روایتی مستند و دقیق از تاریخ معاصر ایران، به‌ویژه دوران نهضت ملی‌شدن صنعت نفت و دکتر مصدق است. نثر شیوا و محتوای عمیق آثار موحد، چه در حوزه‌ی حقوق و تاریخ و چه در زمینه‌ی عرفان و ادبیات، او را به یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های علمی معاصر ایران تبدیل کرده است.
آثار و تألیفات محمدعلی موحد
موحد آثار متعدد و ارزشمندی در حوزه‌های مختلف خلق کرده است.
در حوزه‌ی عرفان و ادبیات
مقالات شمس تبریزی (برنده‌ی جایزه‌ی کتاب سال ۱۳۶۹)
فصوص الحکم (ترجمه و شرح)
حدیقه‌الحقیقه (تصحیح و تعلیق)
جدول خمی از شراب ربانی (۱۳۷۳)
سلوک الملوک (تصحیح و تعلیق)
در حوزه‌ی تاریخ و سیاست
خواب آشفته نفت (برنده‌ی جایزه‌ی کتاب سال)
گفته‌ها و ناگفته‌ها (تحلیل گزارش سی‌آی‌اِی درباره‌ی کودتای ۲۸ مرداد)
سفرنامه‌ی ابن بطوطه (ترجمه، ۱۳۶۱)
در حوزه‌ی حقوق و اقتصاد
نفت ما و مسائل حقوقی آن
مالیات سرانه و تأثیر آن در گرایش به اسلام (ترجمه، اثر دانیل دنت)
دیدگاه‌های صاحب‌نظران درباره‌ی محمدعلی موحد
دکتر مصطفی محقق داماد ایشان را از معدود دانشمندانی می‌داند که توانسته‌اند به جامعیت کامل در علوم اسلامی دست یابند و او را از باقی‌ماندگان شیوه‌های اصیل تحصیلی می‌داند.
علی دهباشی، سردبیر مجله‌ی بخارا، معتقد است کتاب خواب آشفته‌ی نفت نقطه‌عطفی در تاریخ‌نگاری معاصر ایران است و تحولی عظیم در این حوزه ایجاد کرده است.
دکتر غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان فارسی، موحد را «ستاره‌ای پرفروغ در فرهنگستان» توصیف می‌کند و او را چهره‌ای نامدار در عرصه‌ی علم و فرهنگ ایران می‌داند.
دکتر ژاله آموزگار، استاد برجسته‌ی دانشگاه تهران، بر شخصیت والای انسانی موحد تأکید دارد و از تواضع بی‌نظیر و تبحر او در حوزه‌های مختلف علمی یاد می‌کند.
کاوه بیات، تاریخ‌نگار معاصر، بر اهمیت پژوهش‌های موحد در حوزه‌ی تاریخ نفت ایران تأکید دارد و معتقد است که او تنها کسی است که به عمق مسئله‌ی نفت در ایران پرداخته است.
میراث علمی و فرهنگی محمدعلی موحد
محمدعلی موحد به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های علمی و فرهنگی معاصر ایران، میراثی غنی و چندوجهی از خود به جا گذاشته است. مهم‌ترین اثر او، مقالات شمس تبریزی که برنده‌ی جایزه‌ی کتاب سال شد، نشان‌دهنده‌ی تسلط عمیق او بر متون عرفانی و فرهنگ ایرانی است. در کنار آن، کتاب خواب آشفته نفت به‌عنوان نقطه‌عطفی در تاریخ‌نگاری معاصر ایران شناخته می‌شود که روایتی مستند و دقیق از نهضت ملی‌شدن صنعت نفت ارائه می‌دهد. موحد از پیشگامان مطالعه و تصحیح نسخ خطی در ایران است و ارتباطات علمی او با ایران‌شناسان برجسته‌ای چون آربری و مینورسکی، به غنای پژوهش‌های او افزوده است.
آنچه میراث موحد را متمایز می‌کند، جامعیت علمی اوست. او علاوه بر تألیف و ترجمه‌ی آثار ماندگار، در مقام استاد دانشگاه نیز خدمات ارزنده‌ای به جامعه علمی ایران ارائه کرده است. تأثیر او در حوزه‌های مختلف علوم انسانی، از عرفان و ادبیات گرفته تا حقوق و تاریخ، همچنان ادامه دارد و آثارش مرجعی معتبر برای پژوهشگران به شمار می‌رود. نگاه ویژه او به زبان فارسی به‌عنوان میراث مشترک همه‌ی اقوام ایرانی و تلاش‌هایش برای حفظ و ارتقای این زبان، بخش مهمی از میراث فرهنگی اوست. محمدعلی موحد نه‌تنها یک پژوهشگر و نویسنده، بلکه یک مکتب علمی است که توانسته با دقت و موشکافی خاص خود، میراثی ماندگار در فرهنگ و دانش ایران بر جای بگذارد.
معرفی کتاب‌های محمدعلی موحد
کتاب تاملات
این کتاب مجموعه‌ای از مقالات و سخنرانی‌های محمدعلی موحد است که طی شش دهه از دهه‌ی ۱۳۳۰ تا ۱۳۹۰ نوشته شده و به مسائل حقوقی می‌پردازد. بخش نخست به حقوق مدنی، فقه اسلامی، تاریخ و فلسفه حقوق اختصاص دارد و بخش دوم به موضوعاتی مانند جزایر سه‌گانه، دریای مازندران و نفت می‌پردازد. این آثار دغدغه‌های فکری نویسنده را طی سال‌ها منعکس می‌کنند، از پژوهش‌هایی درباره‌ی نظام حقوقی دوران ایلخانان تا بررسی چالش‌های حقوقی معاصر ایران.
ابن بطوطه
سفرنامه‌ی ابن بطوطه، یکی از معتبرترین منابع قرن هشتم درباره‌ی تاریخ و فرهنگ جهان اسلام، نگاهی عمیق به زندگی فقها، حکام، آداب و رسوم و شرایط مردم عادی دارد. این کتاب در دو بخش ارائه شده است: بخش اول به زندگی و شخصیت ابن بطوطه و سفرهای او می‌پردازد و بخش دوم اوضاع اجتماعی، فرهنگی و سیاسی آن عصر را بررسی می‌کند. موضوعاتی مانند نقش زنان، جایگاه مدرسه و خانقاه، و قدرت سیاسی در این بخش تحلیل شده‌اند. دکتر موحد در این کتاب، با بازسازی و برجسته‌سازی جذاب‌ترین و خواندنی‌ترین بخش‌های سفرنامه ابن بطوطه، اثری ارزشمند و ماندگار را پیش روی خوانندگان قرار می‌دهد.
خمی از شراب ربانی
کتاب خمی از شراب ربانی؛ گزیده مقالات شمس، مجموعه‌ای از سخنان و حکایات دلپذیر شمس تبریزی است که استاد محمدعلی موحد آن را برگزیده و شرح داده‌اند. این مقالات در دوران اقامت شمس در قونیه (بین سال‌های ۶۴۲ تا ۶۴۵ هجری قمری) بر زبان او جاری شده و پس از او، مریدان مولانا جلال‌الدین محمد بلخی آن‌ها را به صورت یادداشت‌هایی پراکنده جمع‌آوری کرده‌اند.
مقالات شمس تبریزی
کتاب مقالات شمس مجموعه‌ای از سخنان و حکایات شمس تبریزی است که در دوره‌ی اقامت او در قونیه و پس از او توسط مریدان مولانا جلال‌الدین محمد بلخی جمع‌آوری شده است. این مقالات شامل مباحثی از زندگی شمس، رابطه‌ی او با مولانا، آموزه‌ها و خاطرات بزرگان همچون منصور حلاج و ابن عربی است. اگرچه شمس خود هیچ‌گاه این مطالب را ننوشت و معتقد بود که سخنانش در لحظه تغییر می‌کند، اما این مجموعه به‌طور غیرمستقیم ویژگی‌ها و شخصیت او را نمایان می‌سازد. بسیاری از سخنان شمس در مثنوی معنوی مولانا نیز بازتاب یافته است.
اسطرلاب حق
کتاب اسطرلاب حق گزیده‌ای از اثر فیه ما فیه مولانا جلال‌الدین بلخی است که توسط محمدعلی موحد انتخاب و تصحیح شده است. این اثر شامل صد سخن از مولاناست که در موقعیت‌های مختلف بیان کرده و به شکل مکتوب و ویرایش‌شده آمده است. کتاب با مقدمه‌ای درباره‌ی آثار منثور مولانا شروع می‌شود و پس از آن گزیده‌هایی از فیه ما فیه را ارائه می‌دهد. موحد با استفاده از تصحیح فروزانفر و ترجمه ترکی گلپینارلی، پیوستگی مطالب و اندیشه‌های مولانا را حفظ کرده است. علاوه بر این، هر قسمت با توضیحاتی درباره‌ی لغات و معانی همراه است که فهم بهتر مطالب را برای همه‌ی خوانندگان ممکن می‌سازد.
در کشاکش دین و دولت
این کتاب تحلیلی تاریخی است که به رابطه‌ی دین و سیاست در دوران پس از وفات پیامبر (ص) تا پایان خلافت حضرت علی (ع) می‌پردازد. این اثر، گزارشی از ۳۰ سال نخست تاریخ اسلام، از جمله دوران خلافت امام علی (ع)، با تمرکز بر وقایع سیاسی و دینی آن دوره ارائه می‌دهد. موحد با استناد به منابع معتبر تاریخی، تصویری قابل اعتماد از این دوران پیچیده به خواننده می‌دهد. کتاب شامل شش فصل است که به تاریخ صدر اسلام، ورود اسلام به ایران، دیوان‌سالاری دوره عمر، حضور ایرانیان در عربستان، ورود اعراب به ایران و ماجرای خوارج پرداخته است. نویسنده هدف خود را بررسی رابطه دین و سیاست و چگونگی استفاده معنویت از قدرت در تاریخ اسلام دانسته است.
