بریده‌هایی از کتاب مکتب در فرآیند تکامل

ستم را درهم ریخته و حکومت عدل و قسط را پی‌ریزی خواهد نمود در همه قشرهای جامعه اسلامی وجود داشته است. این منجی رهایی‌بخش را شیعیان با نام قائم می‌شناختند.

نقد درست، بنیاد حیات و دستمایه نشاط و شرط ضروری برای بالیدن فکر و اندیشه است. فرهنگ‌های زنده و پیشرفته دنیا به نقد درست، عشق می‌ورزند.

می‌توانند حکمی شرعی را تشریع یا نسخ کنند و حلال را حرام یا حرام را حلال نمایند. آنان بر همه چیز ازجمله غیب آگاهند. برخی از مفوّضه می‌گفتند که ائمّه نیز مانند پیامبر وحی دریافت می‌کنند.

در ذهنیت جامعه شیعه در این دوره، انقلابی پدید آمد و تأکیدی که قبلاً روی مقام سیاسی امام می‌شد اکنون به مقام مذهبی و علمی امام انتقال یافت. نظریه عصمت ائمّه که در همین دوره وسیله هشام بن‌الحکم ــ متکلم بزرگ شیعه در این عصر ــ پیشنهاد گردید مساهمت و مدد شایانی به پذیرفته‌شدن و جاافتادن هرچه بیشتر ذهنیت جدید کرد.

با این همه در دوره امامت حضرت موسی بن جعفر(ع) با پیش‌آمد مسائل جدید، انتظارات جامعه شیعه از نو سر برآورد. در آن دوره حدیثی در میان شیعیان دهان به دهان نقل می‌شد که برابر آن، هفتمین امام قائم آل محمّد بود و این موجب شد در سراسر جامعه شیعه این شایعه و نظر به‌وجود آید که آن حضرت همان امامی است که حکومت قسط و عدل اسلامی را برپا خواهد نمود. مسائل دیگری نیز به این شایعه دامن می‌زد: در زمان آن امام و به دست او نهاد وکالت به‌وجود آمد که ــ همچنان که خواهیم دید ــ زنجیره ارتباطی گسترده‌ای در سراسر جهان اسلام از وکلای ناحیه مقدسه تشکیل داد که همه با امام در ارتباط بوده و وجوه شرعی و حقوق و واجبات مالی شیعیان راازآنان دریافت کرده، برای امام می‌فرستادند. بدین‌وسیله جامعه شیعه در سراسر دنیای اسلام با امام به‌طور سیستماتیک در ارتباط قرار می‌گرفتند.

تب و تاب شیعیان و انتظار تحول سیاسی در وضع موجود هنوز فروکش نکرده بود که اقدام مأمون در نصب امام هشتم، حضرت رضا(ع)، در سال ۲۰۱ به سمت ولایت عهدی خود بر شور آن افزود و شیعیان آرزوهای دیرینه خود را برای نخستین‌بار پس از کناره‌گیری امام مجتبی(ع) از خلافت در سال ۴۱ هجری از هر زمان به واقعیت نزدیک‌تر یافتند. بسیاری از مورخان احتمال داده‌اند که اقدام مأمون، خود برای کنترل آن تب و تاب بوده است. درگذشت آن امام در سال ۲۰۳ تمام آن امیدها را برای سالیان دراز از میان برد چه شرایطی که پس از آن در اطراف مسأله امامت پدید آمد عملاً امکان تحقق چنان آرزوها را منتفی کرد.

ائمّه اطهار از روزگار امام صادق(ع) هدایای مالی از شیعیان خود قبول می‌فرمودند. در آغاز، این وجوه عمدتاً از این اقلام تشکیل می‌شد : زکات که بسیاری از شیعیان ترجیح می‌دادند به امام بپردازند، صدقات و نذورات، موقوفات و هدایای عادی. در زمان امام صادق شیعیان وجوه مالی خود را شخصاً به امام یا خدمتکاران خاص که عهده‌دار امور منزل ایشان بودند پرداخت می‌کردند. در سال ۱۴۷ منصور خلیفه عبّاسی دستور داد امام صادق(ع) را به دربار خلافت بیاورند و در آنجا ایشان را در موارد متعددی به بازخواست کشید ازجمله این‌که مردم عراق وی را به‌عنوان امام پذیرفته و زکات خود را به او می‌پردازند. براساس روایت دیگر او امام را متهم کرد که از پیروان خود خراج دریافت می‌کند که امام این تهمت را تکذیب نموده و اشاره فرمود که آن‌چه شیعیان برای حضرتشان می‌آورند هدایای شخصی آنان است نه خراج دولتی.

در دهه‌های سوم و چهارم قرن دوم هجری، در دوره زندگی و امامت امام صادق(ع)، گروه دیگری از غلات در جامعه شیعه پدیدار شدند. این گروه به بسیاری از نظریات و عقاید گروه اکنون تقریباً ناپدیدشده کیسانیه ــ که خود را دنباله‌رو آنان می‌دانستند ــ علاقمند بوده و از آن جانبداری می‌کردند ازجمله به پیروی آنان، ائمّه آل محمّد را موجوداتی فوق بشری می‌خواندند که دارای علم نامحدود ازجمله علم بر غیب و قدرت تصرّف در کائنات بودند. این گروه جدید از غلات، پیامبر و ائمّه را خدا نمی‌خواندند بلکه معتقد بودند که خداوند، کار جهان از خلق و رزق و اختیار تشریع احکام را به آنان تفویض فرموده است.

مفوّضه معتقد بودند که پیامبر و ائمّه، اولین و تنها مخلوقاتی هستند که مستقیماً به‌دست قدرت حق، از ماده‌ای متفاوت با سایر بشر آفریده شدند. خداوند آن‌گاه قدرت و مسئولیت امور عالم خلقت را به ایشان واگذار فرمود پس هرچه در این جهان روی می‌دهد از آنان است. آنان ــ به‌طوری که قبلاً هم اشاره شد ــ به این ترتیب تمام کارهایی را که علی‌الاصول به خدا نسبت داده می‌شود مثل خلق ورزق و میرانیدن و نظایر آن را انجام می‌دهند. آنان می‌توانند حکمی شرعی را تشریع یا نسخ کنند و حلال را حرام یا حرام را حلال نمایند. آنان بر همه چیز ازجمله غیب آگاهند. برخی از مفوّضه می‌گفتند که ائمّه نیز مانند پیامبر وحی دریافت می‌کنند. آنان نه‌تنها زبان همه انسان را می‌فهمند بلکه زبان پرندگان و حیوانات را هم می‌شناسند. آنان دارای توانایی غیرمحدود و علم نامحدود بوده و خالق همه چیزند و روح آنان در همه‌جا حضور دارد.