کتاب دین و ارتباطات

مجید محمدی در کتاب دین و ارتباطات به موضوع رابطه بین دین و ارتباطات و حوزه گسترش و نفوذ این دو مقوله در و بر یکدیگر پرداخته است.

 درباره کتاب دین و ارتباطات

پیامدها و تبعات گسترش حوزه نفوذ و تأثیرات رسانه‌ها از مناظر و چشم‌اندازهای گوناگونی مورد توجه قرار گرفته‌اند: اهل سیاست به ابعاد مشارکتی، القایی، تبلیغی (propaganda)، ترغیبی و احیانآ تمامیت‌گرایانه یا اقتدارگرایانه کاربردهای این گسترش توجه داشته‌اند؛ دانشمندان علوم اجتماعی و دست‌اندرکاران مسائل اجتماعی به تأثیر آن در افزایش یا کاهش جرم، فساد و دیگر ناهنجاریهای اجتماعی، توسعه بهداشت جسمانی و روانی، بسط آموزش همگانی و ارائه آموزش‌های کاربردی، پر کردن اوقات فراغت، گردشگری، چگونگی مواجهه با مسائل گروه‌های مختلف اجتماعی اعم از کودکان، جوانان، زنان، سالمندان و خانواده‌ها و انواع گوناگون خدمات اجتماعی یا عکس آنها پرداخته‌اند؛ ذهن اقتصاددانان متوجه به تغییر الگوهای مصرف، کارکردهای تبلیغات تجاری، صنایع سرگرمی و به طور کلی تأثیرات اقتصادی رسانه‌هاست؛ و سرانجام فرهنگ‌شناسان و منتقدان هنری نیز به تأثیرات رسانه‌ها در ارتباطات میان‌فرهنگی، تولید و مصرف کالاهای فرهنگی، وضعیت و موقعیت خرده‌فرهنگ‌ها، تأثیرات رسانه‌های چاپی و الکترونیک بر یکدیگر، سلیقه‌های هنری و فرهنگی افراد، تحولات محتوایی و صوری هنرها و مانند آنها دلمشغولی داشته‌اند.

حوزه قابل توجه دیگر، رابطه گسترش رسانه‌ها با دین به طور کلی است. این امر مسائل و پرسش‌های گوناگونی را برانگیخته است: اینکه نشر و پخش دینی (Religious Publishing & Broadcasting) چیست؟ به کدام برنامه‌ها یا مواد می‌توان برنامه یا ماده (material) دینی اطلاق کرد؟ ملاک‌های این امر کدامند؟ تبلیغ دینی پس از به صحنه آمدن رسانه‌های همگانی چه تحولاتی را پشت سر گذاشته است؟ نقش آگاهی‌های تازه دینی در تولید مواد و برنامه‌های دینی چه بوده است؟ ساخت یا تولید برنامه‌ها یا مواد دینی چه پیشینه‌ها و مقدماتی داشته و اکنون بر اساس چه مبانی و انگیزه‌هایی انجام می‌شود؟ انواع برنامه‌های دینی یا مواد مذهبی ارائه‌شده در رسانه‌ها کدامند؟ وضعیت نشر و پخش دینی در هر یک از کشورها در مقایسه با دیگر کشورها چگونه است؟ آیا با مقایسه میزان و کیفیت نشر و پخش دینی کشورها می‌توان دینی بودن آنها را اندازه گرفت؟ در نشر و پخش دینی از چه مؤلفه‌هایی بهره‌گیری می‌شود؟ مؤلفه‌های دینی در سیاستگذاری‌های رسانه‌ای چه می‌توانند باشند؟ خصوصی یا دولتی بودن یک رسانه چه ارتباطی با کمیت و کیفیت نشر یا پخش دینی دارد؟ کمیت و کیفیت برنامه‌ها و مواد دینی چه تحولاتی را پشت سر گذاشته‌اند؟ رابطه نشر و پخش دینی با ساخت سیاسی و فرهنگ سیاسی جامعه چگونه است؟ نهادها، شعائر و هنرهای دینی چگونه در رسانه‌های همگانی حضور پیدا می‌کنند؟ جنبش‌های احیاگرانه دینی چه نقشی در بسط مخاطبان و گسترش حوزه مفهومی برنامه‌ها و مواد دینی داشته‌اند؟ آیا برنامه‌ها یا مواد دینی رسانه‌ها نوعی پخش یا نشر تازه‌اند یا نوعی دین تازه؟ به بیان دیگر، آیا روش و رسانه پخش و نشر، بر محتوا نیز تأثیر می‌گذارد؟ فرهنگی که به مواد دینی رسانه‌ها شکل می‌دهد چگونه فرهنگی است؟ مواد دینی رسانه‌ها چه ارزش‌ها و هنجارهایی را انتقال می‌دهند؟ مواد دینی رسانه‌ها چه سهمی در شکل‌گیری یا تقویت هویت ملی کشورها دارند؟ آیا برنامه‌ها و مواد دینی می‌توانند اعتقادات و نگرش‌های دینی افراد را دستکاری کنند؟ پخش دینی چه نقشی در مواجهه فرهنگ‌های ملی با فرهنگ جهانی بازی می‌کند؟ تحولات فرهنگی جهانی که عمدتآ ناشی از گسترش رسانه‌ها هستند تا چه حد دینی یا غیردینی است؟ وجوه دینی فرهنگ‌های سیاسی کدامند؟ مؤلفه‌های دینی فرهنگ‌های عامه چه هستند؟ هنر دینی چه نقشی در ارتباطات دینی دارد؟ 

مجید محمدی در کتاب دین و ارتباطات به برخی از این پرسش‌ها پرداخته است.

 خواندن کتاب دین و ارتباطات را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

 پژوهشگران حوزه علوم ارتباطات اجتماعی و رسانه مخاطبان اصلی این کتاب‌اند.

 بخشی از کتاب دین و ارتباطات

از آغاز گسترش رسانه‌ها، انواع مطالب و مواد دینی در آنها عرضه شده‌اند. بدین‌ترتیب از عنوان این فصل نباید انواع مباحث عرضه‌شده در رسانه‌ها را برداشت کرد، چراکه در فصول دیگر بدانها پرداخته شده است. ولی این موضوع قابل توجه است که در طرح مباحث دینی در رسانه‌ها کدام گرایش‌های دینی حضور داشته‌اند. در این حال باید با یک نگرش تاریخی گرایش‌های کلان ادیان را مورد توجه و سپس آن گرایش‌های کلی را که در رسانه‌ها حضور پیدا کرده‌اند مدنظر قرار داد.

رسانه‌های چاپی به دلیل اقتران بنیادین آنها با ساخت بازنمایی ادیان (متون و نصوص یا خطابه‌ها و مواعظی که به سرعت به شکل مکتوب درمی‌آمدند) عرصه حضور انواع گرایش‌های دینی در طرح و تبلیغ دین بوده‌اند. کمتر فرقه یا گروهی را می‌توان یافت که به طریقی آثار خود را مکتوب نکرده باشد. البته برخی از منابع مذاهب و فرق گوناگون ممکن است در گذار ایام مفقود شده و به دست نسل‌های بعدی نرسیده باشند (به دلیل انتشار محدود و شیوه سنتی تکثیر: استنساخ) ولی مذاهب و ادیانی که به امکانات نشر وسیع دسترسی داشته‌اند (بالاخص آنها که قدرت سیاسی داشته‌اند) مطالب خویش را به صورت مکتوب ثبت کرده‌اند. بنابراین در ظرف رسانه‌های مکتوب همه گرایش‌های دینی قابل پی‌جویی هستند.

نویسندگان کلاسیک و عموم رهبران دینی از فرم خطابه و محاوره برای بیان آراء و نظریات خویش بهره می‌گرفتند. آنان حضور زنده و لحن موجود در گفتار را بر عبارات جدی نوشتار ترجیح می‌دادند ولی هیچ‌یک از عدم ماندگاری گفتار (در آن دوره) غافل نبودند و برای ماندگاری اثر به نوشتار رو می‌کردند. حتی دیدرو در قرن هجدهم مکالمه و محاوره را بر نوشتار ترجیح می‌دهد. راوی داستان گلگشت مرد شکاک اثر دیدرو با ارائه ضبط فرضی یک محاوره می‌گوید: «شک ندارم که این چیزها چون به کتابت درآمدند مبلغ زیادی از قوت و جانی را که در گفتار داشتند از دست دادند.»

همچنین فصاحت و بلاغت در محاوره و گفتار جای بیشتری پیدا می‌کنند. نگارش می‌خواهد نظمی را داشته باشد که محدودکننده است و مصنّف را از حاشیه‌روی باز دارد. بسیاری از متفکران جلوگیری از جریان آزاد فکر و قلم را مانع بزرگی بر سر راه پیشرفت فکر و اندیشه می‌دانند و حاشیه‌روی را جزء جریان پویای اندیشه می‌شمرند. گفتار و محاوره با پیچ و تاب پیش‌بینی ناشده خود برخورد کاوشگرانه بیشتری را میسر می‌سازند.