کتاب رازهای نیایش و دعا در قرآن

موانعی که انسان را از این امر مهم باز میدارند بدین شرح است: ۱- اسرافکاری در استفاده از نعمتی که هنگام آسایش به انسان رسیده است که این امر انسان را از یاد منعم حقیقی غافل کرده و دیگر دعا نمی‌کند. ۲- فریبکاری شیطان که اعمال زشت انسان را پس از رسیدن به راحتی و آسایش، (که همان غفلت از یاد خداوند بر طرف کنندهٔ سختیهاست)، در نظر انسان زیبا جلوه داده و او همچنان در فراموشی از یاد خداوند بسر برده و دیگر دست به نیایش و تضرع به درگاه باریتعالی بر نمی‌دارد.

۱- صادق بودن در دعا. خداوند تعالی به تمامی آنچه در ضمیر آدمی ظهور می‌کند آگاه است.۲- قطع امید از تمامی اسباب و علل و توجه کامل به خداوند.

نماز برترین صورت عبادت به درگاه حضرت احدیت می‌باشد و در صورتی که خالصانه و با حضور قلب باشد، آدمی را از تمامی کژیها و بدیها و وسوسه‌های شیطانی بدور می‌دارد و عبادتی است که تسلیم خاشعانهٔ بنده نسبت به مولایش را نشان داده و موجبات سعادت و کمال روحی را فراهم می‌سازد.

کلید طلایی: وقتی خداوند را می‌خوانید بدانید که او خیلی نزدیک است و صدای شما را می‌شنود پس به هر چه که مطمئن هستید و یقین دارید که تکلیف است عمل کنید و در هر چه که تردید دارید، احتیاط و ترک کنید. (آیت الله بهجت)

در آیات ۱۲۸ و ۱۲۹ سوره بقره آنحضرت از پروردگار متعال در خواست می‌نماید که نسل او همگی تسلیم پروردگار باشند و نهایت درجهٔ بندگی را دارا شوند و رسالت و ادامهٔ پیامبران از نسل حضرت ابراهیم (ع) می‌باشد. آیهٔ ۱۲۸: رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَینِ لَک وَمِن ذُرِّیتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّک وَأَرِنَا مَنَاسِکنَا وَتُبْ عَلَینَآ إِنَّک أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ: پروردگارا! ما را تسلیم فرمان خود قرار ده! و از دودمان ما، امتی که تسلیم فرمانت باشند، به وجود آور! و طرز عبادتمان را به ما نشان ده و توبه ما را بپذیر، که تو توبه‌پذیر و مهربانی!

خدایا ای دلسوزترین، وای تنها روشنایی بخش جهان، تو خود دستگیر ما و چراغ فروزان راهمان باش که جز تو یاوری نداریم. اللّهم اهدنا الی صراطک المستقیم. و الحمدلله ربّ العالمین.

آیات ۸۷ و ۸۸ و ۸۹ شعرا: وَلَا تُخْزِنِی یوْمَ یبْعَثُونَ (۸۷) یوْمَ لَا ینفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ (۸۸) إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ (۸۹) در آن روز که مردم برانگیخته می‌شوند، مرا شرمنده و رسوا مکن! (۸۷) در آن روز که مال و فرزندان سودی نمی‌بخشد، (۸۸) مگر کسی که با قلب سلیم به پیشگاه خدا آید!» [آنگاه از خدا طلب کرد که او را در روز رستاخیز دچار (خزی) نسازد (خزی) یعنی یاری نکردن کسی که امید یاری دارد. و از این عبارت استفاده می‌شود که هر انسانی، بواسطهٔ ضعف بنیّه قادر به تحمل و مقاومت در برابر اهوال و هراسهای روز قیامت، نیست و نیاز به یاری خداوند دارد. و آنگاه روز قیامت را توصیف می‌کند، به اینکه در آن روز مال و فرزند هیچ سودی ندارند جز آنکس که با قلبی سلیم به نزد خدا آمده باشد. چون مال و فرزند از اموری است که انسان در دنیا به آنها اعتماد و اتکا می‌کند اما در قیامت روابط و وابستگیهای مادی و دنیوی منقطع می‌شوند و همه اسباب قراردادی واعتباری که انسان در دنیا به آنها متمسّک می‌شد، از کار می‌افتند وآن روز، روز ظهور و کشف حقایق است

درآیهٔ ۴۹ سورهٔ زمر به نکته ظریف دیگری اشاره شده است که از شرایط ادب و احترام بنده در هنگام دعا ونیاش نزد پادشاه دو عالم دور می‌باشد. آیه ۴۹ سوره زمر: فَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَةً مِّنَّا قَالَ إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَی عِلْمٍ بَلْ هِی فِتْنَةٌ وَلَکنَّ أَکثَرَهُمْ لَا یعْلَمُونَ: هنگامی که انسان را زیانی رسد، ما را (برای حل مشکلش) می‌خواند، سپس هنگامی که از جانب خود به او نعمتی دهیم، می‌گوید:" این نعمت بخاطر کاردانی خودم به من داده شده" (چنین نیست) بلکه این وسیلهٔ آزمایش (آنها) است هر چند بیشترشان نمی‌دانند.

پروردگارا ما در همهٔ امورمان فقط بر تو توکّل و اعتماد می‌کنیم و در همهٔ امور تدابیر خود را به تو وا می‌گذاریم و بسوی تو انابه و رجوع می‌کنیم و باز گشت هر چیزی به سوی توست و ما با جانهای خود بسوی تو هجرت می‌کنیم.] (خلاصه تفسیر المیزان ج ۴ ص ۵۴۴)

در آیه ۸۵ سورهٔ شعرا دعائی دیگر از حضرت ابراهیم (ع) ذکر شده است که در آن حضرت ابراهیم (ع) از حضرت احدّیت تقاضا می‌کند که او را از وارثان بهشت قرار دهد. وَاجْعَلْنِی مِن وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعِیمِ و مرا از وارثان بهشت پرنعمت گردان [ارث به معنای انتقال چیزی از غیر، به انسان است و چون خداوند بهشت را برای همهٔ انسانها آفرید، اما کافران با اعمال خود، بهشت را از کف دادند و در نتیجه بهشت تنها برای مؤمنان باقی مانده و به ایشان به ارث رسید.] (خلاصه تفسیر المیزان ج ۳ ص ۴۵۳)

حضرت ابراهیم (ع) برای پدر خویش نیزدعا نموده ودر نیایشهای خویش از خداوند متعال طلب مغفرت می‌نماید. در آیهٔ ۴۱ سورهٔ ابراهیم از خداوند متعال می‌خواهد که خودش و والدینش و مؤمنین را در روز قیامت مورد بخشش و خطا پوشی قرار دهد. رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَی وَلِلْمُؤْمِنِینَ یوْمَ یقُومُ الْحِسَابُ [این آیه دلالت دارد بر اینکه ابراهیم (ع) فرزند آزر مشرک نبوده، چون در این آیه برای پدرش طلب مغفرت کرده و خودش در سنین کهولت بسر می‌برده، اما در اوائل عمر و دوران جوانی از آزر مشرک اعلام بیزاری و برائت نموده بود و پیامبر خلیل الله هرگز برای مشرکان استغفار نمی‌طلبد، لذا آزر عموی ایشان بوده، نه پدر آنحضرت.] (خلاصه تفسیر المیزان ج ۲ ص ۵۵۵)

در آیهٔ ۱۰۰ سورهٔ صافات: رَبِّ هَبْ لِی مِنَ الصَّالِحِینَ. پروردگارا! به من از صالحان (فرزندان صالح) ببخش!» حضرت ابراهیم (ع) پس از پیروزی و سربلندی در آزمایش الهی، یعنی صبر بر عذاب قومش که او را در آتش افکندند که آتش به امر الهی برگلستان تبدیل شد، [تصمیم گرفت تا از میان قومش مهاجرت کند و به محلی خلوت برود تا در آنجا با فراغت خاطر به عبادت خدا مشغول شود که آن محل همان سرزمین بیت المقدس بود و آنگاه در مقام حاجت خواهی به درگاه الهی عرضه داشت که پروردگارا به من فرزندی عطا کن که از صالحین باشد.] (خلاصه تفسیر المیزان ج ۳ ص ۹۷)

اهمیت نسل خداترس و نیکوکار که بعد از آن حضرت برایش نامی نیکو بر جای نهند به‌حدی زیاد بوده که در دو آیه دیگر نیز دو مناجات زیبا از حضرت ابراهیم (ع) درحق فرزندان و نسل آینده‌اش مشاهده می‌نمائیم. در آیهٔ ۸۴ سورهٔ شعرا: وَاجْعَل لِّی لِسَانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ و برای من در میان امتهای آینده، زبان صدق (و ذکر خیری) قرار ده! [ابراهیم (ع) از خداوند تعالی می‌خواهد تا برای او در قرون آتی فرزندی قرار دهد که زبان صدق او باشد، یعنی مانند زبان خود او منویات وی را بیان کند و خداوند در آخرالزمان کسی را مبعوث کند که به دعوت او قیام نماید و مردم را به کیش و ملت او یعنی دین توحید دعوت نماید.] (خلاصه تفسیر المیزان ج ۳ ص ۴۵۳)

تعدادی از نیایشهای ذکر شده در قرآن مجید، از جانب نیکوکاران و افراد صالحی است که جزو انبیاء نبوده ولی بواسطهٔ ایمان قوی و رفتار بسیار نیکویشان، جزء خاصّان درگاه الهی بودند و نیایشهای زیبائی از ایشان در قرآن کریم بیان شده است. در آیهٔ ۵۳ سورهٔ آل عمران نیایش یاران خاصّ حضرت عیسی (ع) حواریّون، چنین آمده است: رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنزَلَتْ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ - پروردگارا! به آنچه نازل کرده‌ای، ایمان آوردیم و از فرستاده (تو) پیروی نمودیم؛ ما را در زمره گواهان بنویس!» حواریین تعداد محدودی از قوم بنی‌اسرائیل بودند، که از کفر خویش دست برداشته و به دعوت آسمانی حضرت عیسی (ع) پاسخ مثبت داده و از یاران خاصّ آن حضرت گشتند پس از ایمان آوردن به پروردگار یکتا و حقانیّت نبوت حضرت عیسی (ع) در نیایشی عارفانه به پروردگار خویش عرض کردند خدایا ما به آنچه که از آسمان تحت عنوان دین نازل فرمودی ایمان داشته و از فرستاده‌ات پیروی می‌نمائیم پس ما را جزو شاهدان قرار بده.

آیات ۸۷ و ۸۸ و ۸۹ شعرا: وَلَا تُخْزِنِی یوْمَ یبْعَثُونَ (۸۷) یوْمَ لَا ینفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ (۸۸) إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ (۸۹) در آن روز که مردم برانگیخته می‌شوند، مرا شرمنده و رسوا مکن! (۸۷) در آن روز که مال و فرزندان سودی نمی‌بخشد، (۸۸) مگر کسی که با قلب سلیم به پیشگاه خدا آید!»

برخی دیگر از شرایط برای اجابت دعا بدین شرح می‌باشند: ۱- وجود زمینه آمادگی روحی و شایستگی معنوی لازم درنیایشگر، مانند ترک گناه، دوری از اموال غصبی و اجتناب از غذای حرام. ۲- دعا نباید صرفاً از زبان صادر شود، بلکه باید از تمام وجود بر خیزد و زبان با دل و همه اعضاء و جوارح هماهنگ باشد. ۳- با مداومت و استمرار بر دعا و ذکر است که انسان می‌تواند آثار عجیب و فوق‌العاده آن را در خود احساس کند. و در این مورد باید از شتابزدگی (انتظار استجابت فوری) جداً خودداری کرد.

حضرت علی علیه السلام فرموده‌اند: الداعی بلا عمل کرامی بلا وتر. کسی که بدون عمل دعا کند مثل تیراندازی است که بدون زه بخواهد تیر بیفکند (نهج البلاغه حکمت ۳۳۷) از نظر حضرت علی (ع) یکی از شرایط قبولی دعا، انجام عمل می‌باشد یعنی نمی‌شود فقط در خانه نشست و تقاضای رزق و روزی داشت اما هیچ تلاشی نکرد. یا برای بهبودی از بیماری فقط به دعا بسنده نمود و به پزشک مراجعه نکرد. زیرا بهر حال خداوند تعالی اسباب و عللی را در این دنیا آفریده است که امور خویش را از طریق علتها جریان می‌بخشد با دعا نمودن ما تسریع در این جریانات انجام می‌شود یا عللی بهتر پدید می‌آیند.

بگو به نظر شما اگر عذاب خدا شما را دررسد یا رستاخیز شما را دریابد اگر راستگویید کسی غیر از خدا را می‌خوانید (۴۰) نه] بلکه تنها او را می‌خوانید و اگر او بخواهد رنج و بلا را از شما دور می‌گرداند و آنچه را شریک [او] می‌گردانید فراموش می‌کنید (۴۱) البته بسیار نیکو ست که قبل از این مورد از اضطرار انسان به یاد خداوند باشد و همیشه صادقانه او را نیایش نماید. همچنانکه قبلاً نیز ذکر شده: اخلاص در دعا و عبادت از شروط صحت عبادت و نیایش بوده و موجبات استجابت را فراهم می‌آورد. و اخلاص یعنی آنچنان مشغول عبادت و ذکر خدا باشید که از هر چیز دیگر منقطع شوید و معنای عبادت همان توجه به خدا و مشغول بودن به ذکر او و غفلت از ما سوی الله است)

(وَقَالَ نُوحٌ رَّبِّ لَا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیارًا ۲۶ إِنَّک إِن تَذَرْهُمْ یضِلُّوا عِبَادَک وَلَا یلِدُوا إِلَّا فَاجِرًا کفَّارًا ۲۷) - نوح گفت: «پروردگارا! هیچ یک از کافران را بر روی زمین باقی مگذار! (۲۶) چرا که اگر آنها را باقی بگذاری، بندگانت را گمراه می‌کنند و جز نسلی فاجر و کافر به وجود نمی‌آورند! (۲۷)

خداوند در جواب موسی می‌گوید: رحمت من بر همه چیز احاطه دارد، ولی عذابم را به هر کس که بخواهم می‌رسانم، یعنی عذاب از اقتضای عمل گناهکاران ناشی می‌شود نه از ناحیهٔ خدا و از ناحیهٔ خداوند جز رحمت نشأت نمی‌گیرد.] (خلاصه تفسیر المیزان ج ۲ ص ۹۶) در نیایشی عرفانی حضرت موسی (ع) در میقات و وعده‌گاه با پروردگارش از او در خواست نمود تا وسائل دیدار خویش را برای او فراهم سازد، و چون این امر بعلت عظمت و فراتر بودن پروردگار متعال از حیطهٔ احساس بشری در این دنیا محال می‌باشد جواب لن ترانی (هرگز مرا نخواهی دید) را شنید و چون تجلّی آن ذات اقدس بر کوه را مشاهده نمود که کوه از عظمت خداوند متعال متلاشی و پراکنده گردید، بیهوش گشته، و پس از هشیاری از این در خواست خویش استغفار نموده و طلب بخشش نمود. این واقعهٔ در آیهٔ ۱۴۳ سورهٔ اعراف مطرح گشته است