کتاب هنر خودآموختگان، هنر فطری

کتاب هنر خودآموختگان، هنر فطری نوشتهٔ سیده راضیه یاسینی است. انتشارات علمی و فرهنگی این کتاب را منتشر کرده است. اثر حاضر که در دستهٔ پژوهش هنر قرار گرفته، در باب ابتدایی‌گرایی در هنر است. تبیین مفهوم «هنر فطری» با نظری به انواع این هنرها در دوره‌های پیش از تاریخ، بخش مهمی از مطالب این کتاب را به خود اختصاص داده است. نویسنده، آثار هنرمندان خودآموخته در کشورهایی همچون فرانسه، لهستان، ایتالیا، برزیل و کرواسی متعلق به حدود سال ۱۸۵۰ میلادی تا عصر حاضر را مطالعه و تحلیل کرده است. نسخهٔ الکترونیکی این اثر را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب هنر خودآموختگان، هنر فطری اثر سیده راضیه یاسینی

کتاب «هنر خودآموختگان، هنر فطری» که در سال ۱۳۹۵ منتشر شده،  در باب هنر و فطرت است. نویسنده کوشیده دلیل اطلاق عنوان هنر فطری به هنر خودآموختگان را تبیین کند. «سیده راضیه یاسینی» در ادامه، مطالعه در بستر هنر فطری از آغاز تاریخ بشر را دنبال کرده و نشان داده است که این هنرها به‌لطف برخورداری از منشأ فطریشان، تنها هنرهایی هستند که در فرازونشیب حوادث اندیشه‌های تاریخی، با وجود برخورداری از شیوه‌های بسیار متنوعی که منحصر به تک‌تک هنرمندان آن است، از اصول هنری خود عدول نکرده و ثابت‌قدم مانده‌اند. این کتاب را گامی در جهت تبیین مفهوم هنر فطری خودآموختگان و مباحث نظری مرتبط با این هنر دانسته‌اند. این اثر نشان داده است که هنرمندان سدهٔ ۲۰ میلادی در دنیای غرب چگونه با تلاش برای رجعت به اصالت هنرهای فطری، راه نجاتی برای فرار از بن‌بست هنر در آغاز دوران جدید جسته‌اند. در این کتاب، اهداف متعددی به‌طور همزمان تعقیب شده است؛ از جمله شناسایی گونه‌های مختلف این هنر و تاریخچۀ آن، معرفی شماری از هنرمندان خودآموخته از اواخر سدۀ ۱۸ میلادی تا دوران معاصر، مروری بر سرگذشت و آثار هنرمندان یادشده که زمینۀ تحلیل مؤلفه‌های زیبایی‌شناسانۀ منحصربه‌فرد هنرهای فطری را فراهم می‌آورد. در این کتاب گزارشی از فعالیت کشورهای جهان با قصد توجه بیشتر به هنرهای خودآموخته که از مواریث فرهنگی هر ملتی محسوب می‌شود، ارائه شده و فصل مستقلی در معرفی موزه‌های اختصاصی هنرهای خودآموخته، این هدف را محقق کرده است. «سیده راضیه یاسینی» آثار ده تن از هنرمندان خودآموختۀ جهان (حدود ۳۰ اثر هنری) را انتخاب و تحلیل کرده است. این هنرمندان بنا بر اهمیتشان در تاریخ هنر یا به‌دلیل ویژگی‌های برجسته‌تر آثارشان که برای تبیین مفاهیم نظری کارآمدتر بوده، به‌شیوۀ هدفمند انتخاب شده‌اند. کتاب حاضر شش فصل دارد.

خلاصه کتاب هنر خودآموختگان، هنر فطری

فصل اول با عنوان «کلیات» رویکرد جهانی به موضوع هنر خودآموختگان را بررسی و اهمیت هنر خودآموخته را تبیین کرده است. در این فصل پیشینهٔ مطالعات در زمینهٔ هنر خودآموخته و وجه‌تمایز این اثر با مطالعات پیشین بیان شده است. آنچه در فصل دوم آمده مقدمه‌ای برای ورود به موضوع مصادیق هنرهای فطری و گونه‌های مختلف آن است. در این فصل تلاش شده تا با تدقیق در مفاهیم هنر و فطرت، مقصود از هنرهای فطری بیان شود؛ زیرا رویکردهای گوناگون به این مفاهیم در حوزۀ علوم انسانی، دایرۀ مصادیق احتمالی مرتبط با موضوع را از گستردگی بسیار برخوردار ساخته است؛ به‌نحوی که عدم تمایزبخشی به تعاریف مبنایی بعضاً نتایج گوناگون یا متفاوتی از هنرهای فطری را در بر خواهد داشت. در این فصل مفاهیم هنر و فطرت با تأکید بر مفهوم فطرت که از منظر فلسفۀ غرب و فلسفۀ اسلامی نگرش‌های متفاوتی به آن می‌شود، مورد توجه قرار گرفته تا مبنای مطالعاتی مناسبی برای تحلیل چیستی هنرهای فطری فراهم آید. در فصل سوم ضمن مروری بر تاریخچۀ هنرهای خودآموخته، رویکردهایی که در آثار هنری اوایل سدۀ بیستم به هنرهای فطری صورت پذیرفته، با تمرکز بر جریان‌های هنری این دوران و نیز هنرمندان سرآمد این رویکرد تحلیل شده است.

فصل چهارم به معرفی هنرمندان خودآموختۀ مهم در بازۀ زمانی سدۀ ۱۸ میلادی تا زمان حاضر پرداخته است. مبنای انتخاب این هنرمندان از یک‌سو به سرآمدی ایشان و از سوی دیگر تاریخ زندگی و دوران فعالیتشان بازمی‌گردد و سعی شده تا این انتخاب‌ها مبین سیر ظهور هنرمندان خودآموخته در طول دو قرن پیش باشد؛ همچنین سعی شده است تا این هنرمندان از کشورهای مختلفی در سطح جهان انتخاب شوند و محدودۀ جغرافیایی خاصی آن‌ها را در بر نگیرد. فصل پنجم به معرفی هفت موزه از کشورهای کرواسی، بلژیک، برزیل، آلمان، روسیه، کانادا و لتونی پرداخته است. ترتیب معرفی آن‌ها در این فصل بر مبنای تاریخ تأسیس رسمی و اعلام موجودیت آن‌ها است. انتخاب این موزه‌ها برای مطالعه در این زمینه باتوجه‌به دو عامل انجام شده است؛ نخست سطح کیفی و گستردگی فعالیت‌های موزه و دوم، امکان دسترسی به اطلاعات موزه که برای نگارنده تنها از طریق فضای مجازی میسر بوده است. در فصل ششم نتایج و پیشنهادها بیان شده است.

در سدهٔ ۱۹ میلادی و با گسترش هنرهای مدرن، تعاریف رسمی و سنتی از هنر به چالش کشیده شد. در روند جهانی‌شدن که فرهنگ‌های مختلف در پی یکسان‌سازی هویت‌های فرهنگی بودند، هنر نیز به بازنگری نیاز داشت. این فرایند منجر به تقابل میان هویت‌های ملی و جهانی و ضرورت بازگشت به هنرهای اصیل شد. هنر خودآموخته یا فطری که از تأثیرات جغرافیایی و فرهنگی دور است، با ارائهٔ اصولی از هنر اصیل به بازتعریف هنر بر اساس فطرت انسانی کمک می‌کند. این هنرها در نتیجهٔ تکرارهای بی‌حاصل هنر در سدهٔ ۲۰ میلادی به اصالت و فضایل انسانی نزدیک‌تر شده‌اند. هنرمندان خودآموخته از هنرهای بدوی، مشرق‌زمین و هنر کودکانه الهام گرفته‌اند تا از بحران‌های هنری نجات یابند. هنر خودآموخته باتوجه‌به ویژگی‌های ناب خود، به‌عنوان آینه‌ای از احساسات و خواسته‌های انسانی شناخته می‌شود. این هنر با ویژگی‌های خاص هر فرهنگ، نقشی اساسی در احیای هنر معاصر داشته است. بسیاری از هنرهای ملی که در مواجهه با هنر جهانی تحت‌تأثیر قرار گرفته‌اند، نیازمند بازگشت به اصول خود و استفاده از هنرهای خودآموخته برای بازسازی هویت هنری هستند.

چرا باید کتاب هنر خودآموختگان، هنر فطری را بخوانیم؟

این کتاب به بررسی هنر خودآموخته پرداخته و کوشیده اصول و مبانی مشترک آن را تحلیل کند. این تحقیق می‌تواند به احیای هنر ایران کمک کند و در فرایند تعریف و بازسازی هنر معاصر ایران که متناسب با فرهنگ ایرانیان است، نقش مهمی ایفا کند. این کتاب در تلاش بوده است تا هنر هنرمندان خودآموخته و ویژگی‌های آن را بررسی کرده و به ایجاد زمینه برای توجه بیشتر به این هنر در ایران بپردازد.

کتاب هنر خودآموختگان، هنر فطری را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

این کتاب را به دوستداران حوزهٔ پژوهش هنر و افرادی که مایلند درمورد «هنر فطری» یا «هنر خودآموخته» و «هنرمندان خودآموخته» بدانند، پیشنهاد می‌کنیم.

درباره سیده راضیه یاسینی

«سیده راضیه یاسینی» که در سال ۱۳۴۸ زاده شده، پژوهشگر و نقاش و نویسنده است. او دارای دکترای تخصصی پژوهش هنر، دانشیار پایه هشت، عضو هیئت‌علمی و رئیس پژوهشکدهٔ هنر در پژوهشگاه «فرهنگ، هنر و ارتباطات» بوده است. کتاب «هنر خودآموختگان، هنر فطری» حاصل پژوهش‌هایی از او است.

خلاصه فصل‌های کتاب هنر خودآموختگان، هنر فطری

فصل اول : کلیات:

هنر از دیرباز همراه با زندگی بشر بوده و انسان‌ها به‌طور فطری با استفاده از هنر، تجربه‌ها و احساسات درونی خود را به نمایش گذاشته‌اند. آثار هنری اولیه در طول تاریخ از جمله نقاشی‌های انسان‌های نخستین به‌عنوان تلاش‌هایی برای بیان تجربیات درونی و تصوراتی از جهان اطراف شکل گرفته‌اند. هنر در دوره‌های مختلف تاریخ تغییرات بسیار کرده و اکنون از آن به‌عنوان ابزاری برای انتقال مفاهیم درونی و مشاهده‌های ذهنی انسان‌ها یاد می‌شود. در تاریخ هنر غرب به‌ویژه پس از قرن ۲۰ میلادی، هنرمندان به‌دنبال اصالت هنری و بازگشت به هنرهای ساده و فطری همچون هنرهای ابتدایی، هنر کودکانه و هنرهای خودآموخته بودند. این هنرها به‌دلیل ارتباط بیشتر با فطرت انسانی و سادگیشان توانسته‌اند روح انسان را بهتر بیان کنند و ازاین‌رو مورد توجه قرار بگیرند. شناخت هنرهای خودآموخته می‌تواند در بازگشت به هنرهای اصیل ایرانی و درک بهتر هویت هنر معاصر ایران کمک کند. این نوع هنر نه‌تنها برای هنرمندان بلکه برای جوامع نیز مفید است؛ زیرا به‌طور طبیعی و بدون وابستگی به قوانین رسمی هنر می‌تواند موجب رشد و تعالی روح انسانی شود. درک و معرفی هنر خودآموخته به‌ویژه در ایران می‌تواند موجب احیای هویت هنری و فرهنگی جوامع مختلف و در نتیجه تحول و بازتعریف هنر در دنیای معاصر شود.

فصل دوم :تبیین مفهوم هنر فطری:

تعریف عام هنر بیان می‌کند که هنر به‌معنای فضیلت و کمال انسانی است که با فضایلی مانند دانش، فراست و حکمت ارتباط دارد. در این معنا هنرمند کسی است که دارای کمالات انسانی و فضائل است. در تعریف خاص هنر آمده است که هنر به‌معنای ابداع و ساخت چیزی جدید است که در آن میمسیس (تقلید) و پوئیسیس (ابداع) نقش دارند. در این معنا هنر شامل فعالیت‌های خاص بشری مانند نقاشی، موسیقی و معماری است. هدف این فصل توضیح مفهوم هنر فطری است که ویژگی‌هایی از قبیل اصالت، پایداری و ارتباط با حقیقت خلقت دارد.

فصل سوم :جایگاه هنرهای خودآموخته در هنرهای تجسمی:

هنر ابتدایی یا هنر انسان‌های پیشاتاریخی که شامل نقاشی‌های غاری و آثار مرتبط با آن است، اولین تجلیات خلاقیت بشری به شمار می‌رود. این آثار که بیشتر بر پایهٔ حیوانات کشیده شده‌اند، گاه به دلایل مذهبی یا جادویی خلق می‌شدند. هنر بومی، هنر اقوام و قبایل مختلف مانند بومیان آفریقا، آمریکا و اقیانوسیه که از منظر استعمارگرانه تحت‌عنوان هنر «بَدَوی» قرار می‌گرفتند، جزو این هنرها هستند. این آثار در عین سادگی بیانگر ارتباط عمیق با طبیعت و فطرت انسان است. در اوایل سدهٔ ۲۰ میلادی هنرمندان بسیاری به اصول و قواعد هنرهای فطری توجه کردند. این جریان‌ها به‌ویژه در نقاشی و مجسمه‌سازی دیده شد و هنرمندانی که تحت‌تأثیر هنرهای فطری قرار گرفتند، به خلق آثار جدیدی پرداختند. این آثار نه‌تنها تأثیراتی از رویکردهای سنتی داشتند، بلکه گاه از مهارت‌های ابتدایی و طبیعی نیز بهره می‌بردند. هنرهای خودآموخته به‌ویژه در دوران مدرن و به‌ویژه در آثار هنرمندانی که با الهام از هنرهای ابتدایی یا غیررسمی کار می‌کردند، اهمیت پیدا کرد. این فصل به‌طور کلی بر تأثیر و بازشناسی هنرهای خودآموخته در تاریخ هنر و درک هنرمندان مدرن از آن‌ها تمرکز دارد و نشان می‌دهد که چگونه این نوع هنرها از ابتدا تا دوران معاصر تغییر کرده‌اند.

فصل چهارم :هنرمندان خودآموختهٔ جهان؛ معرفی و تحلیل آثار:

این فصل به معرفی و تحلیل آثار هنرمندان خودآموخته از سده ۱۸ میلادی تا دوران معاصر پرداخته است. هنرمندانی همچون «هانری روسو»، «جوزف پیکت»، «ماری روبرتسون»، «سرافین لوئیز»، «نیکیفور» و دیگران معرفی و آثارشان تحلیل شده است. این هنرمندان بیشتر از دنیای رسمی هنر بی‌خبر بودند و آثارشان تحت‌تأثیر تخیلات درونی و فطری آن‌ها شکل می‌گرفت. برخی از آن‌ها در کنار نقاشی به شغل‌هایی مانند موسیقی‌دانی نیز مشغول بودند. هانری روسو به‌عنوان پیشتاز هنر خودآموخته، نخستین هنرمند مشهور در این عرصه شناخته می‌شود. او در ابتدا به‌طور تفننی نقاشی می‌کشید و در ۴۰سالگی به‌طور جدی به این حرفه روی آورد. آثارش به‌ویژه نقاشی‌های جنگلی تحت‌تأثیر تخیل وسیع و بی‌پیرایگی کودکانه قرار داشتند. روسو با وجود مواجهه با تمسخر منتقدان، توجه هنرمندانی همچون پابلو پیکاسو را جلب کرد. در نهایت آثار او در دنیای هنر نو شناخته شده و مورد ستایش قرار گرفتند. در تحلیل آثار روسو موضوعات گوناگونی دیده می‌شود؛ از جمله مناظر جنگلی، شکار حیوانات و تصاویری از شخصیت‌ها و مکان‌ها. یکی از مهم‌ترین آثار او «کولی خفته» است که از نظر منتقدان معماگونه و با شیوه‌ای نو و شاعرانه ایجاد شده است. این اثر که با الهام از اسباب‌بازی‌ها ساخته شده، به‌نوعی دنیای خیال‌انگیز و ذهنی هنرمند را نمایان می‌کند.

فصل پنجم :موزه‌های هنر خودآموخته:

هنرهای خودآموخته در طول تاریخ بدون هدف نمایش عمومی و ارائه به مخاطبان به حیات خود ادامه داده‌اند. با عمومی‌شدن هنر و خروج آن از فضای رسمی، گاه آثار هنرمندان خودآموخته توجه برخی افراد را جلب می‌کرد و آن‌ها به‌دلیل علاقهٔ شخصی یا حمایت از هنرمند این آثار را خریداری می‌کردند. برخی دیگر از خریداران، مجموعه‌داران یا دلالان هنری بودند که ارزش این آثار را درک کرده و به جمع‌آوری آن‌ها پرداختند. این حرکت باعث شکل‌گیری موزه‌هایی برای حفظ و نگهداری آثار هنرهای خودآموخته شد؛ همچنین رویکرد جامعهٔ فرهنگی و هنری در به رسمیت شناختن هنر فطری و ارزش‌های آن نقش مهمی در تأسیس این مراکز داشت. موزه‌ها به‌عنوان نهادهای فرهنگی به‌ویژه در کشورهای توسعه‌یافته، ابزار مؤثری در پیشبرد سیاست‌های فرهنگی محسوب می‌شوند. بسیاری از موزه‌ها در این کشورها به‌عنوان مکان‌هایی ثابت برای نمایش آثار هنری در کنار فعالیت‌های پژوهشی و آموزشی مورد استفاده قرار می‌گیرند. آمار نشان می‌دهد که تعداد موزه‌ها و بازدیدکنندگان آن‌ها در کشورهای مختلف به‌ویژه در آمریکا و اروپا در حال افزایش است. امروزه موزه‌ها و مراکز جهانی هنر خودآموخته به‌صورت ملی و بین‌المللی فعالیت می‌کنند و در ۱۵ کشور جهان مانند فرانسه، آمریکا، آلمان و برزیل به‌طور رسمی مشغول به کار هستند. این فصل به معرفی هفت موزه از کشورهای مختلف پرداخته و فعالیت‌های آن‌ها را بررسی می‌کند.

فصل ششم :نتایج و پیشنهادها:

در جوامع با فرهنگ غنی، هنر جایگاهی مهم و تأثیرات عمیقی بر زندگی انسان‌ها و کیفیت آن دارد. تاریخ نشان می‌دهد که ارتقای جایگاه هنر و هنرمندان در هر جامعه موجب رشد فرهنگی آن جامعه می‌شود. نخستین گام در توسعهٔ فرهنگ و هنر هر جامعه شناخت صحیح از هنر و انواع آن است؛ هنری که باعث رشد روح و اندیشهٔ انسان‌ها شود. از حدود یک قرن پیش در جوامع غربی، اعتراضاتی علیه تعریف مرسوم هنر مطرح شد. پژوهشگران و هنرمندان غربی به جست‌وجو برای بازتعریف هنر پرداختند تا نیازهای روحی و انسانی را برآورده سازد. این جست‌وجو موجب توجه ویژه به هنرهای پیش از تاریخ، هنر کودکانه، هنر خودآموخته و هنر شرق شد. در این میان، هنر خودآموخته مورد توجه بیشتری قرار گرفت. بررسی آثار هنرمندان خودآموخته منجر به بازنگری در تعریف هنر و هنرمند شد و این گروه از هنرمندان به‌عنوان یک منبع خلاقیت اصیل و ارزشمند شناخته شدند. در حال حاضر هنر خودآموخته در بسیاری از کشورها جایگاه رسمی پیدا کرده و حمایت از آن از طریق موزه‌ها و انجمن‌های تخصصی ادامه دارد. در ایران نیز بستر فرهنگی مناسب برای بروز هنرهای خودآموخته وجود دارد.

چه نسخه‌های دیگری از این کتاب در ایران منتشر شده است؟

ابتدا پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات در سال ۱۳۹۳ این کتاب را منتشر کرده است.

بخشی از کتاب هنر خودآموختگان، هنر فطری

«۱ ـ ۲. تحلیل آثار

موضوعاتی گوناگون در آثار روسو دیده می‌شود که مهم‌ترین آنها مناظر جنگلی، شکار حیوانات توسط حیوانات دیگر، مناظری از حومهٔ پاریس، تصاویری از مردان و زنان و کودکان و نیز ساختمان‌هایی از کارخانه‌های اطراف پاریس است. همچنین موضوع‌هایی برآمده از انجیل «حوا و مار» یا متأثر از احساسات میهن‌پرستانه نیز در آثار او به نمایش درآمده‌اند: «جنگ»، «یک سده استقلال» و «توپچی‌ها».

کولی خفته یکی از مهم‌ترین آثار روسو است که تعابیر متفاوتی از موضوع آن در کتب تاریخ هنر ذکر شده است. فردریک هارت معتقد به نوعی معماگونگی در این اثر است: «کولی خفته مربوط به ۱۸۹۷، با سطح‌های هموار و بی‌نشان از حرکت ملموس قلم‌مو، آسمان شبانه بی‌کران و حال و هوای دلپذیر و رمزآلودش، سبکی یکسره نو را می‌نمایاند. به تازگی روشن شده که نقاش، کولی خفتهٔ رنگین‌جامه و شیر بی‌آزار را از روی اسباب‌بازی‌های مغازه‌های پاریسی کشیده است؛ روسو همچنان که اسباب‌بازی‌ها را با دقت تمام نقش زده، شعر ظریف خود را از آنها بیرون کشیده است. هنر معماگونهٔ روسو همچون خیالبافی شاعرانهٔ رُدُن در پیشبرد جریان خیال پردازانهٔ هنر سدهٔ بیستم، عنصری مهم به شمار می‌آید».

برخی دیگر نیز با رویکردی روانشناسانه، هر یک از عناصر موجود در اثر را نماد یکی از تمایلات بشری دانسته‌اند؛ اما فارغ از اینها، این تابلو، معرف تصاویری از عالمی خیالی است که در اندیشه و روح هنرمند شکل گرفته است. گرچه ممکن است عناصر موجود از مآخذی نمونه‌برداری شده باشند، اما نحوهٔ قرارگیری آنها در کنار هم زاییدهٔ مشاهدات خاص درونی هنرمند است. کولی‌ها با آوازهایی که می‌خوانند و قصه‌هایی که می‌گویند، معرف عالم افسانه‌ای و کودکی ما هستند. روسو با انتخاب یک کولی به عنوان موضوع اثر خود، سعی کرده تا تصویری از عوالم کودکی خویش را به مخاطب بنمایاند.»