کتاب آلبانی پس از کمونیسم

کتاب آلبانی پس از کمونیسم؛ بحران هویت، ناگفته‌هایی از سال‌های ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۸ نوشتهٔ علی‌‌اكبر ضيايی است و انتشارات بین المللی امین آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب آلبانی پس از کمونیسم

بالکان شبه‌جزیره‌ای در جنوب شرقی اروپا است که از شرق به دریای سیاه و دریای اژه، از غرب به دریای یونان و دریای آدریاتیک، از جنوب به دریای مدیترانه و از شمال به کوه‌های آلپ دینار و آلپ ترانسیلوانیا و جلگه مجارستان محدود می‌شود.

کشورهای منطقه بالکان شامل یونان، آلبانی، بلغارستان، مجارستان، بوسنی و هرزگوین، کرواسی، اسلوونی، جمهوری مقدونیه، صربستان، مونته‌نگرو، رومانی و ترکیه (بخش اروپایی) هستند. جمهوری آلبانی کشوری کوچک در شبه‌جزیره بالکان در جنوب شرقی اروپا و در همسایگی مونته‌نگرو و صربستان و مقدونیه و یونان واقع شده است. این کشور به علت دارابودن جمعیت مسلمان از اهل‌سنت، بکتاشیه، فرق صوفیه، کاتولیک و ارتدوکس در اروپا توانسته است از نظر دینی در میان مسلمانان و سایر ادیان جایگاه مهمی پیدا کند. 

با افول کمونیسم در اتحاد جماهیر شوروی و ازدست‌رفتن جایگاه نظام کمونیسم در کشورهای هم پیمان با آن رقابت برای حضور در صحنه‌های سیاسی و فرهنگی و اقتصادی در آلبانی شدت گرفت و آمریکا و کشورهای غربی برای سرمایه‌گذاری در آن سرزمین به رقابت سختی پرداختند و در این میان یونان و ایتالیا به‌عنوان کشورهای هم مرز و یا مجاور از طریق دریا سهم بیشتری از این رقابت را به خود اختصاص دادند و کشورهای اسلامی همچون ایران و عربستان و کویت و امارات نیز باتوجه‌به مسلمان بودن بیش از هفتاد و پنج درصد مردم آلبانی حضور پررنگی را در این کشور تجربه کردند. جایگاه ایران در این میان از ویژگی دیگری نسبت به حضور مؤثر عربستان و متحدان با آن برخوردار بود و آن میراث فرهنگ و زبان فارسی در میان اندیشمندان و سخنوران آلبانیایی در حدود پنج قرن بود. 

سعدی شیرازی و حافظ و مولوی و فردوسی و خیام در صدر شخصیت‌هایی از ایران قرار داشتند که مردم آلبانی با اشعار آنان برای قرون متمادی زندگی می‌کردند و زبان فارسی را زبان فرهنگ و زبان عربی را زبان دین و زبان ترکی را زبان مکاتبات اداری تلقی می‌نمودند. علی‌رغم فشارهای کمونیسم به رهبری انور خوجه برای نابودی فرهنگ‌های اسلامی و شرقی آثاری چون گلستان و شاهنامه و رباعیات خیام و مثنوی معنوی و دیوان حافظ هرگز از حافظه تاریخی مردم آلبانی محو نشد. 

با شروع جنگ بالکان در منطقه گروه‌های جهادی وابسته به جریان‌های سلفی به این سرزمین هجوم آوردند و القاعده توانست تعداد زیادی از جوانان این سرزمین را برای حمله به صرب‌های متجاوز در بوسنی و هرزگوین و کوزوو سازماندهی نماید. صدها بنیاد خیریه و مؤسسه دینی و تجاری با حمایت گروه‌های سلفی در آلبانی راه‌اندازی شدند تا متحدان غربی آنان دست صرب‌ها و متحد روس را از اروپا قطع کنند و متحدان عرب آنان زمینه را برای نفوذ عربستان در اروپا فراهم سازند. در چنین شرایطی بود که بنیاد فرهنگی سعدی شیرازی برای آشنا نمودن مردم آلبانی بافرهنگ غنی ایران و شاعران و اندیشمندان آن در سال ۱۹۹۴ م پا به عرصه فرهنگی گذاشت و با تأسیس آن بنیاد آثار ارزشمندی در حوزه ادبیات فارسی و عرفان و بزرگداشت شاعران فارسی‌گوی آلبانی همچون نعیم فراشری، وجیه بخارائی و مترجمانی چون فان نولی و سامی فراشری و لغت شناسانی چون طاهر دیزداری منتشر و پیوندی که با ظهور کمونیسم در معرض نابودی و فراموشی در اذهان مردم آلبانی قرار گرفته بود دوباره احیا گردید و این بنیاد توانست میان نسل‌های گذشته و نسل‌های جدید آلبانی پیوندی ناگسستنی برقرار نماید.

علی‌‌اكبر ضيايی در خرداد سال ۱۹۹۴ م برای راه‌اندازی و فعالیت این بنیاد به آلبانی سفر کرد و تا آذر سال ۱۹۹۹ م نیز مدیریت این بنیاد فرهنگی را برعهده داشت. کتاب آلبانی پس از کمونیسم بخشی از اخبار و تحلیل‌های مرتبط با مسائل فرهنگی آلبانی در سال‌های مذکور است که بخشی از آنها در مطبوعات کشورمان منتشر شده و بخشی نیز هنوز منتشر نشده‌اند. این کتاب تلاش نویسنده است تا تجارب خود را در زمینه فرهنگ‌های دیگر با هم‌وطنان به اشتراک بگذارد.

خواندن کتاب آلبانی پس از کمونیسم را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به علاقه‌مندان به فرهنگ مردم بالکان پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب آلبانی پس از کمونیسم

«آلبانی و کوزوو تا دهه نخست قرن بیستم میلادی بخشی از امپراطوری عثمانی بوده است و توسط ترک‌ها (عوامل و کارگزاران و سربازها) اسلام و اشعار فارسی و زبان و ادب ایرانی نیز گسترش پیدا کردند و آرمان‌های فرهنگ شرقی و اسلامی تأثیر غیرقابل‌انکاری در آلبانیاییان از خود بر جای گذارده است و این تأثیر را در آلبانی و کوزوو که بالغ بر ۸۰ تا ۸۵ درصد جمعیت بنیادی آن را آلبانی‌تبارها تشکیل می‌دهند به‌خوبی مشاهده می‌کنیم. از طرفی دیگر مدارس مسلمانان ترک که از ابتدا به نام مکتب شروع به کار کردند و بعد به مدرسه و سرانجام به مدارس دولتی موسوم به لائیک تبدیل شدند و رشد تجارت و بازرگانی و صنعت شهرسازی همگی دست در دست یکدیگر دادند و توانستند عامل پیروزی و موفقیت در برجای‌گذاشتن فرهنگ و تمدن شرقی در این نقطه از اروپا گردند. در این زمینه شخصیت‌هایی در آلبانی ظهور کردند که توانستند زبان و ادبیات فارسی را به‌خوبی بشناسانند و حتی برخی از آنان به این زبان شعر بسرایند و در این باره قلم‌فرسایی کنند و با الگوپذیری از شعر کلاسیک ایرانی به همان سبک شعر بسرایند.

از جمله شاعران آلبانیایی در قرن شانزدهم میلادی یحیی بیگ دوگاجینی یا دوگاگینی است که از آثار او می‌توان کتاب یوسف و زلیخا و یک دیوان را نام برد. وی در اشعار خود تأکید کرده است که شعرهایش اصل است و نمی‌شود گفت که برگردان و ترجمه سلیس از منبع دیگری است. وی در بخشی از کتاب اصول نامه گفته است که زبان نگارش من مخصوص است و تأکید می‌کند که زبان من برگردان زبان فارسی نیست.

زبان‌شناس و خاورشناس آلبانیایی دیگری که در زمینه ادبیات فارسی گام‌هایی برداشته است، طاهر دیزداری اهل شهر اشکودرا می‌باشد. او در سال ۱۹۷۳ م درگذشت. حاصل ۳۰ سال کار پرتلاش و خستگی‌ناپذیری وی (از سال ۱۹۴۱ م تا ۱۹۷۱ م) فرهنگ لغت عظیم و بزرگی تحت نام واژه‌های شرقی در زبان آلبانیایی است که نسخه خطی آن در مؤسسه زبان در تیرانا نگهداری می‌شود. دیزداری در این فرهنگ ۱۷۳۲ لغت آلبانیایی را که ریشه ترکی دارند و همچنین ۱۴۶۰ لغت عربی و ۵۰۵ لغت فارسی را معرفی نموده است. در تمام تلاش‌هایی که در جهت تعمیم فرهنگ و علوم فارسی از قرن پانزدهم و شانزدهم تا به امروز صورت گرفته‌اند برخی از شهرهای آلبانیایی‌نشین کوزوو چون پریزرن جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است. مراقبت و نگهداری از آثار چاپی و خطی در این شهر نمونه بارزی از این ادعاست و البته در شهرهای دیگری کوزوو چون پریشتینا، جاکوویتسا و اوراهوتس نیز تلاش‌هایی شایسته تقدیر به‌عمل‌آمده است.

برخی گسترش فرهنگ ایرانی را از طریق تصرف و فرقه بکتاشیه در آلبانی می‌دانند و می‌گویند که مرکزیت بکتاشیه در شهرهای اصلی آلبانی چون اشکودرا، کورچا، برات و الباسان سبب ترویج فرهنگ ایرانی در آن مناطق گردیده است. این شهرها موقعیت رشد بهتری نسبت به دیگر نقاط آلبانی داشته‌اند. روستاهایی چون فراشر و یا منطقه اسکاراپار و شهرهایی چون دیبرا، کرویا و فوشکرویا نیز مراکز بکتاشیان بوده و نقش مهمی در ترویج فرهنگ ایرانی داشته‌اند. به‌عنوان‌مثال عاجز (آجیز) بابا در قرن هجدهم در دیوان خود اشعاری به زبان فارسی دارد. نصیب طاهر بابا شاعری که از خطه فراشر است کوشش‌های فراوانی در همان زادگاه خود برای تثبیت زبان فارسی نمود، به‌گونه‌ای که غزل‌هایی به نام ‹‹غزل‌های بزمی›› به فارسی و ترکی سرود و هم‌زمان افکار و عقاید درویشی را معرفی کرد. هنوز برخی از مفسرین، غزل‌های صوفیانه فارسی و افکار زاهدانه وی را انعکاس کارهای مولوی و سعدی و دیگران می‌دانند.

طریقت خلوتیه نیز که با مثنوی مولانا رومی و مولویه پیوند خورده است در ترویج زبان فارسی نقش مؤثری داشته است، همچنان که طریقت رفاعیه نیز دارای اذکار و اورادی به ترکی و فارسی است، اما طریقت بکتاشیه در این زمینه هم از قدمت بیشتری یعنی از قرن چهاردهم میلادی برخوردار است و هم هماهنگی بیشتری با فرهنگ بومی مردم داشتند و مسائل مختلف را با تفسیر و برخوردی مناسب با واقعیت‌های ملموس مردم آلبانی بیان می‌نمودند. دسترسی همگانی به افکار و اصول بکتاشی‌ها، استعدادهای فراوان آنان و روح ترقی‌خواهانه‌شان از دلایل اصلی محبوبیت این گروه به شمار است و در این زمینه شایستگی بسزایی را در پیشرفت و ارائه زبان و ادبیات فارسی در این خطه از خود نشان دادند و این مهم را نشانه‌ای از رشد فرهنگی و ادبی در آلبانی قلمداد نموده‌اند. علاوه بر این می‌توان از شاعر و فیلسوف نامی آلبانی، نعیم فراشری، نام برد که برخاسته‌ای از مکتب بکتاشی‌ها بود. نعیم نه‌تنها زبان فارسی را خوب می‌دانست، بلکه مجموعه شعر معروفی تحت عنوان تخیلات به زبان فارسی به رشته تحریر درآورد که در سال ۱۹۷۲ م توسط شاعری معاصر وجیه بخارایی به آلبانیایی ترجمه شد.

از کارهای بارز دیگر وی می‌توان از کتاب قواعد فارسی به روش نوین که برای ترک‌ها نوشته بود نام برد. این کتاب در سال ۱۹۷۱ م در استانبول به چاپ رسید. برادر وی سامی فراشری خدمات شایسته‌ای در جهت شناسایی و پیشبرد روش‌های آموزش زبان‌های شرقی نمود. او چهره‌ای معروف در ادبیات ترک است و در زبان‌های فارسی و عربی مهارت خاصی داشت. این که چه مقدار صوفیگری در آلبانی تأثیر گذاشته است، نیازمند یک بازنگری جامع است. شاعران آلبانیایی به‌شدت تحت تأثیر اشعار مولانا رومی و عطار نیشابوری بودند و هم اکنون نیز این علاقه رو به افزایش است و شخصیت‌هایی چون دالان شاپلو با تحقیقات جدید خود روی دیوان حافظ پنجره‌ای جدید بر بوستان ادب و شعر آلبانی گشود و از این دریچه آلبانیاییان باذوق و ادیب از خوان نعمت حافظ بهره‌مند گردیده‌اند.

آن دسته از شاعران آلبانی که مثنوی معنوی را خوانده‌اند به ترجمه اشعار آن علاقه نشان داده‌اند و برخی دیگر اشعار عطار را الهام‌بخش خویش دانستند و در این قالب اشعاری با روح فارسی سرودند که کارهای ایشان از تصوف ایرانی الهام گرفته است.»