کتاب بوستان سماویه

کتاب بوستان سماویه؛ بررسی ادله اثبات دعوی در مسئله فدک نوشتهٔ مرتضی امیرقهرمانی است و انتشارات چتر دانش آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب بوستان سماویه

سال ۷ هجری پیامبر اسلام بعد از انعقاد صلح ده‌ساله‌ای با بت‌پرستانِ‌قریش، این بار به دلیل فتنه‌های یهود قصد عزیمت به منطقه خیبر را می‌کند؛ اتفاقی که نه به آسانی اما با فتح دژهای مستحکم آن‌ها محقق می‌شود.

به دلیل معماری خاص قلعه‌های یهود غلبه بر این قوم در حدّ یک تصور بود، اما شجاعت شخصیتی چون علی (ع) این امر ناشدنی را ممکن ساخت و در ادامه ورود مسلمانان به دژهای هفت‌گانه آن چنان وحشتی به جان یهودیان انداخت که به موازات فتح خیبر، دیگر مناطق یهودی‌نشین از باب مصالحه با محمد (ص) برآمدند؛ بذل فدک در شمار همین معاطات است.

قرآن کریم که به اختصار و تنها در مورد برخی موضوعات به ایراد نظر پرداخته است، به دلیل اهمیت تصاحب این اراضی ضمن تشریح ماهیت حقوقی آن در آیات ابتدایی سوره حشر، در سوره مبارکه اسراء نیز نسبت به اهدای فدک دستورهایی را صادر و به صراحت تاکید می‌کند اختیار اراضی مورد نظر به تمام و کمال از آن پیامبر است.

تملک «فیء» از جانب رسول‌الله و در ادامه تخصیص آن به شخص خاص در قالب هبه از صدر اسلام تا کنون ابهاماتی را به‌دنبال داشته است که اخراج وکلای فاطمه (س) از اراضی یاد شده و تصرف فدک بنابر همین ایرادها محقق می‌شود.

تحقیق در باب صحت تصاحب فدک از جانب پیامبر و اهدای آن به فاطمه (س) نه فقط اثبات‌کننده یک حق مدنی، بلکه به دلیل ظرفیت خود از موقعیت چهره‌هایی سلب صلاحیت می‌کند که در کسوت جانشین رسول خدا از تضییع هیچ حقی در قبال اهل‌بیت دریغ نکردند.

بنا به همین اهمیت تحقیق پیش‌رو یک رسیدگی صرف قضایی در دل‌ِتاریخ است، اگرچه نباید نسبت به مالیت فدک غافل بود، اما در این فرصت با پیگیری‌ِحقوقی در صدد هستیم ضمن تبیین ارزش‌های معنوی اصحابِ دعوی با تحلیل‌حقوقی و با استناد به ادله اثبات دعوی منجمله ارایه سند از سوی دخت‌ِنبی، اقرار طرفین دعوا، تعرفه شهود و دیگر مسائل قضایی، موضوع بازپس‌گیری فدک را مورد بررسی قرار دهیم.

بر خلاف قاعده «اعتبار امر مختوم» که تاکید دارد اگر دعوایی به حکم قطعی منتهی شد، دادگاه به هر دلیلی امکان رسیدگی ماهوی به آن را نخواهد داشت، اما در استرداد فدک به اهل‌بیت و البته تصرف مکرر باحهٔ محدثه (س) شاهدیم این زمین به جهت اهمیت مادی و معنوی به چه نحوی در طول تاریخ دست به دست می‌شود. برای همین برخی اعتقاد دارند فدک نه یک قطعه زمین و نه یک مطالبه مادی، بلکه به زعم دوستداران اهل‌بیت یک اعتقاد عمیق دینی است. اعتقادی قدیمی که اثبات آن موید بسیاری از حقایق بزرگ تاریخ خواهد بود؛ حقایقی گزنده اما آگاهی‌بخش و اختلاف برانگیز.

وداع جمعیتی که فاصله چندانی از عصر جاهلیت خود ندارند با محمد (ص) شاید کمی زود به نظر می‌رسید. در صدر اسلام هرچند مسائل بسیاری خاطر پیامبر را مکدر ساخته بود، اما به گواه تاریخ عمده این اتفاقات تلخ نه در روزهای حیات ایشان بلکه در ایام فقدان‌شان در میان امت محقق شد.

ظهور اسلام اگرچه زندگی برخی از مردم حجاز را با تحول بزرگی مواجه ساخت اما ریشه‌های عمیق قبیله‌گری که در جان بسیاری از ساکنان این مناطق ریشه دوانده بود پس از روزهای طلایی ظهور اسلام بروز یافت. اگرچه جاذبه محمد (ص) مردمان این سرزمین خشک و بدوی را به ظاهر اهل و در جرگه متوسلین به مکتب وحی قرار داد اما حقیقت این بود که اندکی تغییر هم در احوالات بسیاری از آن‌ها حاصل نشد. برای نمونه اگر چه سنت‌های زنده به گور کردن دختران، با بوسیدن دستان فاطمه (س) از جانب پدر طرد شد، اما عداوت با دختران و کینه پنهان مردان عرب با همان قساوت در جان و مغز جاهلان جزیره‌العرب باقی بود.

طبق شواهد فاطمه بنت محمد (س) تنها هجده سال در این دنیای فانی زیست کرد. پرداختن به حیات کوتاه این بانوی مطهره منظور این تحقیق نیست، اما در شرح ضرورت انتخاب موضوع باید گفت ارایه مقدمه‌ای به همین کوتاهی از ملزومات کار است.

این که بدانیم از زمان رحلت پیامبر تا شهادت این بانوی جوان به روایتی فقط ۷۲ روز فاصله است؛ مدتی مهم در تاریخ که مرور روزانه آن بیان‌گر مصائب و حقایق تکان‌دهنده‌ای خواهد بود.

اطلاع از این که تجمع برخی تشنگان قدرت در سقیفه برای تعیین ابوبکر به مقام خلیفه الهی و در ادامه حمایت قوم صحرانشین «أسلم»، آن هم به بهای تامین آذوقه یکساله همگی در شرایطی رقم می‌خورد که بستگان و اصحاب پیامبرخاتم مشغول کفن و دفن او هستند.

اخذ بیعت اجباری برای تایید جانشین پیامبر، آتش زدن خانه علی (ع) و سقط جنین فاطمه (س) از جمله اتفاق‌های بعد از حیات پیامبر بود که از سوی متولیان خلافت در قبال اهل‌بیت(ع) اعمال شد که به دلیل ماهیت حقوقی تحقیق پیش‌رو، در این مجال از میان جسارت‌های صورت گرفته تنها غصب فدک مورد بررسی قرار خواهد گرفت؛ اتفاقی که علی‌رغم تلاش صاحب حق، اما استرداد آن هرگز ممکن نشد.

تا پیش از این فدک از موضوعات مورد اختلاف امت اسلامی بود که طرح جزییات آن به دلیل تکیه بر موضوعات احساسی سرچشمه انشقاق اهل‌بیت و خلفای ثلاثه به شمار می‌رفت. حال این روزها که دسترسی به اسناد مختلف میسر شده است می‌توان گفت به دلیل اصالت موضوع و جنبه روشن‌گری آن پرداختن به مسئله فدک ماهیت حیثیتی داشته و توجه به آن به هر نحو ممکن برای دوستداران اسلام راستین یک تکلیف شرعی است.

کتاب بوستان سماویه به بررسی ادله اثبات دعوی در مسئله فدک می‌پردازد.

خواندن کتاب بوستان سماویه را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران حوزهٔ حقوق و تاریخ اسلام پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب بوستان سماویه

«فدک دهکده‌ای در حجاز عربستان است که در گذشته‌هایی دور به دلیل ظرفیت‌های طبیعی، دارای نخل‌های پر بار و متعددی بود. در پی اتفاقاتی این منطقه سرسبز به موازات فتح خیبر از تملک یهودیان خارج و در اختیار پیامبر اسلام قرار گرفت.

هرچند با مصادره اراضی در ربیع‌الاول سال یازده هجری از سوی ابوبکر رفته‌رفته از آبادانی این زمین کاسته و در نهایت با مهاجرت اجباری یهودیان در زمان خلافت عمر، ارزش مادی آن با نزول فاحشی همراه گردید، اما به دلیل حساسیت همیشگی روی این نخلستان نام فدک و موضوع استیفای آن همواره در دوره‌های مختلف تاریخی مطرح بوده است.

در بین این مطالبات خواستهٔ فاطمی اگرچه هرگز برآورده نشد اما برای نخستین بار در سال سی هجری همین قطعه خاک با حکم خلیفه سوم مالک خصوصی پیدا کرد و در ادامه با تقسیم فدک بین مروان و عمرو بن عثمان، این حق که همواره غصب‌کنندگان آن تاکید بر عمومی بودنش داشتند، دست به دست چرخید تا در سنه چهل قمری حتی به دست معاویه رسید.

بعد از گذشت تقریبا یک قرن از مصادره فدک در نهایت عمر بن عبدالعزیز از جمله خلفای اموی در کسوت نخستین مرجع رسمی اقدام به بازگرداندن فدک به فرزندان فاطمه (س) می‌کند اما این عودت هم دیری نپاییده و پس از یک سال فدک مجدد از سوی یزید بن عبدالملک غصب می‌شود.

بیهقی در «سنن کبری» با تشریح مالکان و غاصبان فدک بیان می‌کند «این زمین در زمان حیات پیامبر در اختیار فاطمه بود اما بعد از رحلت او به تصاحب دستگاه خلافت درآمد و این رویه ادامه داشت تا اینکه در زمان حکومت عثمان این زمین‌ها در اختیار مروان قرار گرفت. بعدها که عمر بن عبدالعزیز روی کار آمد گفت فَرأیتُ أمراً مَنَعَهُ رسولُ‌الله فاطمهَٔ لَیس لِی بِحقِّ وَ اَنا اُشهِدُکُم إنّی قَد رَدَدتُهَا عَلَی مَا کَانَت یَعنِی عَلَی عَهدِ رَسُولِ‌الله؛ اموالی که پیامبر به فاطمه بخشید حق من نیست و من نمی‌توانم آن را تصرف کنم، برای همین فدک به فرزندان فاطمه (س) بازگردانده شد».

سال ۱۴۰ قمری با تصرف فدک از سوی منصور دَوانیقی این نخلستان‌ها که از شکوه گذشته خویش فاصله بسیاری داشتند این بار در سلطه عباسیان درآمده و در این دوره تاریخی نیز به دستور حکمایی چون مهدی، مامون و منتصر عباسی در ایامی به اولاد فاطمه (س) بازگردانده می‌شود.

قابل تامل اینکه مأمون وقتی تصمیم گرفت فدک را به مالکان حقیقی آن بازگرداند با مخالفت تند برخی مراجع دینی مواجه شد، از این رو برای خاتمه دادن به اعتراض‌ها با دعوت از دویست نفر از عالمان برجسته زمان تصمیم گرفت تا موضوع حقانیت فاطمه (س) در مطالبه فدک مورد بررسی قرار گیرد.

بعد از برقراری جلسه و استماع دیدگاه‌های مختلف نتیجه هیات رسیدگی به اختلافات در نهایت بدین نحو اعلام می‌شود که فدک متعلق به فرزند رسول‌الله است، اما عدم اقناع مخالفان شرایط را طوری پیش می‌برد که مأمون درخواست برگزاری جلسه دیگری را صادر نموده و تاکید به حضور علمای از اقصی‌نقاط قلمرو اسلامی را مطرح می‌کند. خروجی این جلسه نیز تکرار نتیجه جلسه نخست را به‌دنبال دارد؛ از این رو در سال ۲۱۰ قمری او به قثم بن جعفر (والی مدینه) ردّیه‌ای دایر بر استراد فدک به سادات فاطمی می‌نویسد.»