کتاب مجالس مذهبی در ایران معاصر (جلد اول؛ دهه‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۰)

کتاب مجالس مذهبی در ایران معاصر (جلد اول؛ دهه‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۰) نوشته و پژوهش محسن حسام مظاهری است و نشر آرما آن را منتشر کرده است. این مجموعه ۵ جلد دارد و این کتاب نخستین جلد از این مجموعه است. این مجموعهٔ ۵جلدی به بررسی و تحلیل اعلانات مجالس محرم و صفر در روزنامهٔ اطلاعات (۱۳۰۵ - ۱۳۹۴) می‌پردازد و جلد نخست آن، سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۰ را دربرمی‌گیرد.

درباره کتاب مجالس مذهبی در ایران معاصر (جلد اول؛ دهه‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۰)

این کتاب محصول پژوهشی است که با هدف گردآوری و تدوین گروهی مغفول از داده‌های تاریخی مجالس مذهبی در ایران معاصر یعنی اعلانات مطبوعاتی این مجالس انجام شده؛ پژوهشی خویش‌فرما و شخصی که بخشی از پروژه‌ٔ مطالعاتی کلان محسن حسام مظاهری در باب مناسک و آئین‌های شیعی در ایران است. محور اصلی این پروژه‌ٔ مطالعاتی، رصد، بررسی و تحلیل تغییرات دینداری به ویژه مناسک و فهم منطق این تغییرات است.

مجالس مذهبی در دورهٔ معاصر از ابزارهای گوناگونی برای اطلاع‌رسانی و تبلیغ برنامه‌های خود و جذب مخاطبان بهره گرفته‌اند. یکی از ابزارها، انتشار آگهی (اعلان) در مطبوعات است که از اواخر دورهٔ قاجار و با گسترش روزنامه‌ها و مجلات مورد اقبال مجالس مذهبی قرار گرفته‌ است. این اعلانات مطبوعاتی، منبعی غنی برای مطالعات اجتماعی، تاریخی و مناسک شیعی و اسنادی ارزشمند از تاریخ اجتماعی شیعه در ایران معاصر به‌شمار می‌روند. کتاب مجالس مذهبی در ایران معاصر محصول پژوهشی است که با هدف گردآوری، بررسی و تحلیل این اسناد انجام شده‌ است. در این پژوهش روزنامهٔ اطلاعات به عنوان روزنامهٔ سراسری فارسی‌زبانی که طولانی‌ترین دورهٔ انتشار تا امروز را داراست، برای مطالعهٔ موردی انتخاب شده است.

این کتاب رویکردی فرهنگی به تشیع به مثابهٔ دین زیسته از منظرهای مختلف جامعه‌شناختی، انسان‌شناختی، مردم‌شناختی و جز آن دارد و تلاشی در راستای تدوین تاریخ اجتماعی دین‌داران و مشخصاً شیعیان در ایران معاصر است. 

این مجموعه نتیجهٔ یک پژوهش ۹ساله از ۱۳۹۰ تا پایان ۱۳۹۸ دربارهٔ یکی از ابعاد مهم زندگی شیعیان ایران در قرن چهاردهم هجری شمسی است که با بررسی بیش از ۵۸۵۰ شماره روزنامه اطلاعات (از نخستین شماره در سال ۱۳۰۵ تا پایان سال ۱۳۹۴ یعنی ۹۰ سال) و شناسایی و گردآوری ۵۱۳۱ اعلان یا خبر آگهی مربوط به برگزاری مجالس مذهبی ماه‌های محرم و صفر در آن سامان یافته است. بررسی اطلاعات مربوط به هر یک از دهه‌ها یک فصل از کتاب را به خود اختصاص داده است.

تقسیم‌بندی دهه‌ها در هر مجلد از کتاب این‌گونه است:

جلد اول: دهه‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۰

جلد دوم: دهه‌ٔ ۱۳۴۰

جلد سوم: دهه‌ٔ ۱۳۵۰

جلد چهارم: دهه‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰

جلد پنجم: دهه‌های ۱۳۸۰ و ۱۳۹۰

در جلد اول این مجموعه، پیش از بررسی اعلاناتِ سه دههٔ نخست، مقدمهٔ کتاب قرار دارد که دربردارنده توضیحاتی دربارهٔ هدف، پیشینه و مراحل پژوهش و معرفی بخش‌های کتاب و سپاسگزاری است. فصل اول کتاب هم با عنوان مدخل پژوهشی به توضیح تفصیلی دربارهٔ سه موضوع مجالس مذهبی و گونه‌های آن (۲۶ گونه در چهار دستهٔ سازمان‌محور و مکان‌محور و شخص‌محور و محوریت گروه‌های اجتماعی خاص)، اقسام تبلیغات مجالس مذهبی ۱۴ نوع) و سرانجام دلایل انتخاب روزنامه اطلاعات اختصاص یافته است. در انتهای جلد پنجم هم یک بررسی آماری تفکیکی دربارهٔ موضوعات مختلف در قالب یک فصل مستقل و سپس فهرست منابع و نمایه آمده است.

هر یک از فصل‌های دوم تا یازدهم کتاب که به یکی از دهه‌ها اختصاص دارد، از چهار بخش تشکیل شده است: بخش نخست ویژهٔ مشخصات سند (شامل سه محور: تعداد اعلانات، تعداد کلمات متن اعلانات، محل درج اعلانات همراه با تقسیم‌بندی‌های فرعی آن‌ها) است، سپس در بخش دوم هر فصل بر اساس داده‌کاوی اولیه پنج گروه به این شرح استخراج شده است: گونه مجالس، محل برگزاری مجالس، سخنرانان، موضوع سخنرانی‌ها و مداحان)، بخش سوم و چهارم هم به ترتیب به نمونه‌های اسناد و سرانجام متنِ از نو حروف‌چینی شده همه اسناد به تفکیک سال اختصاص یافته است.

اهمیت انتشار این کتاب افزون بر تقویت مطالعات برون‌دینی زیست اجتماعی شیعیان، فراهم‌ساختن فضا برای مجموعه گسترده‌ای از پژوهش‌های معطوف به تاریخ اجتماعی شیعیان این مجموعه با وجود پاره‌ای گزارش‌های آماری و تحلیل‌ها، یک اثر وصفی است که مهم‌ترین آوردهٔ آن یک مجموعه‌ٔ گسترده و بسیار ارزشمند از اطلاعات است.

تمامی این اسناد مربوط به شهر تهران است و تحلیل پراکندگی جغرافیایی مجالس در محله‌های مختلف تهران و سیر تحول آن، تحلیل ابعاد جلسات ویژهٔ زنان و یا مشترک بین زنان و مردان، بررسی شخصیت صاحبان مجالس، تحلیل تعابیری که برای یادکرد امام حسین علیه السلام در آن‌ها وجود دارد، ساعات برگزاری مجالس، اصناف مختلفی که به برگزاری مراسم اهتمام داشته‌اند، ارتشیانی که با تصریح به جایگاه نظامی خود مراسم عزا بر پا می‌کرده‌اند، چرایی و هدف برگزاری مجالس، تحلیل محتوای مفاد اطلاعیه‌ها و رابطه بین مؤلفه‌ها (مثلاً رابطه بین سخنرانان و مکان برگزاری مجالس) و ده‌ها موضوع دیگر در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

خواندن کتاب مجالس مذهبی در ایران معاصر (جلد اول؛ دهه‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۰) را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران و جامعه‌شناسان به‌ویژه متخصصان حوزهٔ مناسک و آئین‌های شیعی در ایران معاصر پیشنهاد می‌کنیم.

درباره محسن حسام مظاهری

محسن‌ حسام مظاهری متولد ۱۳۶۱ در اصفهان است. او نویسنده و پژوهشگر مطالعات اجتماعی دین و تشیع است. تمرکز فعالیت علمی او بر مناسک و آئین‌های شیعه است. او همچنین در حوزهٔ مطالعات اجتماعی جنگ ایران و عراق آثاری دارد. محسن‌ حسام مظاهری پروژهٔ اصلی خود را بررسی سیر تغییر و تحولات آیین‌های شیعه و فهم منطق این تغییرات می‌داند. مظاهری دانش‌آموخته جامعه‌شناسی دانشگاه تهران است و سابقه سردبیری نشریات «هابیل» و «فتیان» را نیز دارد. او مدیر و سرویراستار دانشنامه تخصصی «فرهنگ سوگ شیعی» و دبیر مجموعه «کتاب‌های سرو» (مطالعات اجتماعی شیعه) نشر آرما است. مجالس مذهبی در ایران معاصر، تراژدی جهان اسلام، پیاده‌روی اربعین: تاملات جامعه‌شناختی، ساکن خیابان ایران و بنی هندل از کتاب‌های او هستند.

بخشی از کتاب مجالس مذهبی در ایران معاصر (جلد اول؛ دهه‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۰)

«به عموم مسلمین و علاقه‌مندان تعظیم شعائر اسالمی یادآور می‌‏شویم مجلس سوگواری خامس آل‏ عبا (ع) از طرف صنف حمل‏‌ونقل ‏از روز پنجشنبه پنجم محرم‌‏الحرام تا ده روز همه‏‌روزه از ساعت ۲ بعدازظهر تا ساعت ۹ بعدازظهر در مسجد حاجی‏ محمدحسین فخار (مسجد اخوان) واقع در خیابان ‏امیریه روبه‏‌روی کوچه‏ البرز منعقد خواهد بود. از عموم‏ طبقات مسلمانان برای شرکت در عزاداری بدین‏‌وسیله دعوت می‏‌نماییم. و نیز به عموم مؤسسات حمل‌‏ونقل و صاحبان ماشین و رانندگان که علاقه در شرکت و کمک در عزاداری‏ صنف دارند اطلاع می‏‌دهیم طوری که شنیده می‌‏شود عده‏‌ای بدون اطلاع این هیئت پول‏‌هایی به نام این هیئت دریافت می‌‏نمایند. بنابراین برای استحضار شرکت‌‏کنندگان یادآور می‏‌شویم درنظر داشته باشند درمقابل پرداخت هر مبلغ وجه برای این امر قبض رسمی این هیئت را که ذیل آن مهر گرد که در وسط «یاسیدالشهداء» نوشته شده و دارای هفت امضا هیئت امنا می‌‏باشد دریافت دارند. هیچ‏گونه رسید یا قبض دیگری‏ دارای اعتبار از طرف این ‏هیئت نیست و وجه پرداختی آن‏ها به مصرف مقصود و نیت آن‏ها نخواهد رسید.»