کتاب نبوغ امام علی (ع)

در میان صفحات تاریخ، مسائلی بی‌پایه و اساس وارد شده است که دهان به دهان در میان مردم گشته و هر نسل از نسل دیگری آن را به ارث برده است و شنوندگان بدون آنکه در مورد آن بحث و یا استدلالی نمایند آن را موضوعی حتمی و قطعی انگاشته‌اند؛ در حالی که این مسائل، شبهاتی است که موافق ظواهر احوال هستند اما واقعیت ندارند؛ سپس هر کس به نوبهٔ خود آنها را به نحوی تراشیده و پرداخته است و پس از پرداختن، فراموش کردن آن برایش سخت شده است.

از جمله این مسائل بی‌پایه و اساس در بارهٔ علی آن است که گفته‌اند: علی بن ابی‌طالب مرد شجاعی است اما در مورد جنگ و سیاست اطلاعی ندارد.

این سخن در زمان علی، در میان دشمنان و حتی یارانش رواج یافته بود. مخالفت نمودن امام با نظریات افراد سیاست‌باز و زیرک عرب و رهنمودهای آنان و عدم موفقیت او در بیشتر تلاش‌هایش پس از این مخالفت ها، این مطلب را تقویت نمود. بنابراین طبیعی بود که گفته شود: او شکست خورد زیرا به توصیه‌های یاران زیرک خود عمل نکرد و اینکه او از افراد موفق در میدان جنگ یا سیاست نیست. ما برای اینکه ببینیم آیا این چنین بوده است یا خیر، ابتدا باید نظریات و آراء او و نیز نظریات افرادی را که راهنمایی هایی به اوکردند، بررسی کنیم تا دریابیم که کدامیک به صواب نزدیک‌تر است.

اما اساساً باید دید چه در عصر امام و چه پس از آن، آیا هیچگاه به فکر منتقدان او، خطور کرده است که از خود بپرسند: آیا علی می توانست کاری جز آنچه را که انجام داد، انجام بدهد یا خیر؟ و به فرض اگر می توانست کاری غیر از آنچه که کرد، انجام دهد، سرانجام آن چه بود؟ و آیا امکان داشت به سرانجامی بهتر و ایمن‌تر از آنچه که بدست آمد، دست یابد؟

اما هیچ یک از منتقدان او را نمی‌یابیم که چنین سؤالاتی از خود نموده باشد! با وجود آنکه تنها راه دست یافتن به درستی و خطای نظریات گوناگون، همین سؤالات است.

آنچه که با ارزیابی پیامدهای مختلف آن شرایط برای ما آشکار می‌شود این است که انجام کارهایی دیگر، غیر از آنچه که به اجرا درآمد نه می‌توانست ضامن موفقیت باشد و نه می‌توانست باعث امان یافتن از خطر بشود؛ بلکه چه‌بسا اگر از حیطه نصیحت ومشورت خارج می گشت ودر موضع عمل قرار می گرفت امکان موفقیت ضعیف‌تر می‌گشت و خطر دنباله‌گیری آن بزرگ‌تر بود. اینها مسائلی است که افراد زیرک و تیزبین و نیز منتقدان تاریخی که از کنار ساحل امن، نظاره‌گر حوادث بوده‌اند نه همچون ناخدایی که درگیر طوفان و تلاطم امواج است، در مورد آنها با امام مخالفت نموده‌اند.