کتاب تاملات سیاسی علامه طباطبایی

کتاب تاملات سیاسی علامه طباطبایی اثر محمد سروش محلاتی است که در انتشارات میراث قلم به چاپ رسیده است. در میان دانشمندان مسلمان، علامه طباطبایی از نادر متفکرانی است که به تأمل در «فلسفه حکومت» پرداخته و بر اساس تحلیل‌های عقلی و گاه با استناد به شواهد تاریخی در صدد ارائه یک نظریه در این‌باره برآمده است. متأسفانه نظر وی دربارهٔ این موضوع، مانند بسیاری موضوعات دیگر به شکل پراکنده در آثار علمی‌اش ثبت شده و همین پراکندگی موجب آن گردیده که نظریهٔ ایشان، مورد اعتناء و توجه کافی پژوهشگران قرار نگرفته و ابعاد مختلف آن بازشناسی نگردد.

 درباره کتاب تاملات سیاسی علامه طباطبایی

در لابلای آثار علمی علامه سید محمدحسین طباطبایی (رض)، نظرات خاصی دربارهٔ اندیشهٔ سیاسی اسلام دیده می‌شود. او هرچند در میدان فعالیت سیاسی حضور نداشت؛ ولی نمی‌توانست از مباحث علمی این حوزه دور بماند و از همین رو اندیشه‌های روشن و سازندهٔ او پشتوانهٔ فکری فعالان سیاسی مسلمان بود.

متاسفانه آراء او در این باب مانند بسیاری از موضوعات دیگر در آثار علمی وی، به‌خصوص در المیزان، پراکنده است و بدلیل متفاوت بودن برخی از آن‌ها، در دهه‌های اخیر مورد اعتنای اصحاب قدرت قرار نگرفته‌است. چه اینکه شاگردان وی به طرح آنها اهتمامی نداشته‌اند و در نتیجه این بخش از اندیشه‌های علامه مغفول مانده و بسیاری از اندیشمندان از آن بی‌خبر مانده‌اند.

محمد سروش محلاتی چند سال است که تلاش می‌کند با ارائه گفتاری یا انجام گفتگویی، قدمی برای جبران این کمبود بردارد؛ که اینک مجموعه‌ای از آن مباحث در این دفتر ارائه شده است.

 خواندن کتاب تاملات سیاسی علامه طباطبایی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

 پزوهشگران علوم سیاسی و فلسفه اسلامی

بخشی از کتاب تاملات سیاسی علامه طباطبایی

در بین علمای قرن اخیر، علامه طباطبایی (ره) اهتمام و توجه فراوانی به مشکل استبداد دینی دارد و در لابلای آثار علمی ایشان مطالب فراوانی درباره استبداد دینی مطرح شده است. متأسفانه من تاکنون به پژوهشی برخورد نکرده‌ام که این موضوع را از بین آثار علامه استخراج کرده باشد و به تحقیق و بررسی مسأله بر اساس نظریه‌های علامه پرداخته باشد. نمی‌دانم چرا علامه این قدر با حساسیت مسأله استبداد دینی را دنبال می‌کند، شاید علت مسأله‌این باشد که استبداد دینی، تعبیری است که توسط آیت‌الله نائینی در حدود صد و ده سال پیش وارد ادبیات دینی و سیاسی ما شد؛ تا پیش از آن ما در فرهنگ خودمان چنین تعبیری را نمی‌شناختیم.

در عصر مشروطه علامه نائینی در کتاب «تنبیه الامة» _که پشتوانه تئوریک مشروطه بر اساس مبانی دینی شد _ بحث استبداد دینی را مطرح کرد. شاید اینکه علامه طباطبایی هم با جدیّت این مسأله را تعقیب می‌کند به‌این دلیل باشد که علامه از شاگردان آیت‌الله نائینی است و ممکن است که در این بحث، تحت تأثیر استاد خود جناب نائینی قرار گرفته باشد. البته زاویه دید نائینی در این مسأله با زاویه دید علامه طباطبایی کاملاً متفاوت است. موضوعی که نائینی را وادار به ورود در بحث می‌کند نوعی از استبداد دینی است که با آنچه علامه طباطبایی از استبداد دینی مطرح می‌کند تفاوت دارد.

تلقّی نائینی از استبداد دینی این است که یک نظام سیاسی مستبد وجود دارد مثل سلطنت قاجار و یک نهاد دینی از این نهاد سیاسی حمایت می‌کند تا او را توجیه کند. بر اساس تلقی نائینی از استبداد دینی دو نهاد وجود دارد: یکی نهاد سیاسی که همان نهاد حکومت است و دیگری نهاد دین و روحانیت که نهاد دینی است و نهاد دینی به کمک و حمایت از حکومت می‌پردازد. در تحلیلی که نائینی دارد بحث ادغام این دو نهاد در یکدیگر مطرح نیست. اینکه خود حکومت، حکومت دینی باشد، در بحث نائینی وجود ندارد. نائینی با مشکل دیگری مواجه است و برای مشکل زمان خودش راه‌حل ارائه می‌دهد. آن مشکل این است که عده‌ای به نام دین و در لباس دین از یک رژیم استبدادی حمایت می‌کنند؛ هرچند کسانی که در رأس رژیم استبدادی هستند خودشان داعیه متدیّن بودن و داعیه اینکه ما زبان دین هستیم را ندارند، ولی مورد حمایت علمای دین هستند. مشخصاً در کتاب تنبیه‌الامة برخورد و تقابل نائینی در بحث استبداد دینی با روحانیون حامی استبداد است که اگرچه در آن‌جا نامی از هیچ شخصی به میان نمی‌آورد، ولی از نقل‌هایی که دارد و مطالبی که از زبان روحانیت در حمایت از حکومت نقل می‌کند؛ کاملاً مشخص است که شیخ فضل‌الله نوری در صف مقدم روحانیونی قرار دارد که مورد اعتراض نائینی هستند.

این تلقی نائینی از بحث استبداد دینی، مبتنی بر جدا بودن نهاد دین از نهاد حکومت و در عین حال حمایت کردن از حکومت توسط علمای دین است. ولی موضوع بحث در کلام علامه طباطبایی تغییر پیدا می‌کند و ایشان بحث را اساساً این‌گونه مطرح کرده‌اند که قدرت در اختیار دین قرار بگیرد و استبداد سیاسی آمیخته با استبداد دینی باشد؛ یعنی یک نهاد وجود داشته باشد که هم قدرت سیاسی را در اختیار دارد و هم قدرت دینی را در دست دارد و این نهاد که هر دو نقش را ایفاء می‌کند دچار استبداد است. این تفاوتی است که در بحث‌های این استاد و شاگرد وجود دارد.

فهرست کتاب تاملات سیاسی علامه طباطبایی

• پیش‌گفتار
• ۱: فلسفه حکومت از نظر علامه طباطبایی
• ۲: ارزش عدالت
• ۳: نگاه متفاوت علامه به رابطهٔ فقه و اخلاق
• ۴: قلمروی دین
• ۵: استبداد دینی از نگاه علامه طباطبایی
• ۶: مواجهه علامه طباطبایی با استبداد
• ۷: حکومت و اجرای شریعت
• ۸: آزاداندیشی علامه طباطبایی
• ۹: نظریه تفکیک وحی و رأی
• ۱۰: میراث علامه برای امروز ما
• ۱۱: علامه و نظریه تقدم تربیت بر سیاست
• یادداشت‌ها