محمدعلی همایون کاتوزیان
زندگینامه و معرفی کتاب‌های همایون کاتوزیان
محمدعلی همایون کاتوزیان (Homa Katouzian) نویسنده، پژوهشگر علوم سیاسی، اقتصاددان، تاریخ‌نگار، منتقد ادبی و جامعه‌شناس، چهره‌ی شناخته‌شده‌ی علوم انسانی ایران است.
نام محمدعلی همایون کاتوزیان به‌خوبی فرهنگ ایران قدیم را نشان می‌دهد. نام او از مذهب خانوادگی محمدعلی و از اصالت ایرانی‌ش همایون را وام دارد؛ گرچه در ایران او را به‌نام همایون کاتوزیان می‌شناسند و به هرتقدیر محمدعلی در نام او از قلم افتاده است. کاتوزیان پس از مهاجرت به غرب، نام خود را کوتاه‌تر کرد و نام هما کاتوزیان بر آثارش نشاند تا یادآور پرنده‌ی خوش‌اقبالی ایرانیان باشد. او با اینکه اقتصاددان قهاری است، همه‌عمرش را برای زبان و ادبیات فارسی گذاشت. در کنار تاریخ‌نگری ایران، از سعدی و صادق هدایت بسیار نوشت و از فروغ گفت. ادبیات و زبان فارسی درس داد. شعر و داستان فارسی نوشت و بسیار در این را تلاش کرد.
بیوگرافی همایون کاتوزیان
همایون کاتوزیان زاده‌ی تهران به تاریخ ۲۶ آبان ۱۳۲۱ خورشیدی است. دیپلمش را از دبیرستان البرز گرفت و یک سالی هم در دانشگاه تهران بود؛ اما برای تحصیل در رشته‌ی اقتصاد بار سفر بست و به انگلستان رفت. سال ۱۹۶۷ (حدود سال ۴۶ خورشیدی) بود که مدرک کارشناسی را از دانشگاه بیرمنگام گرفت. یک سال بعد، کارشناسی ارشدش را در لندن به پایان رساند. سال ۱۹۸۴ (حدود سال ۶۳ خورشیدی) بود که از مقطع دکترا در دانشگاه کنت در کانتربری فارغ از تحصیل شد.
بعد از به‌پایان‌رساندن تحصیلات، دوران تدریس او شروع شد. کاتوزیان از سال ۱۹۶۸ تا ۱۹۸۶ (بین سال‌های ۴۷ تا ۶۵ خورشیدی) در کشورهای مختلف اقتصاد درس داد؛ از جمله ایران، انگلستان، کانادا و آمریکا. او پژوهشگر پسادکترا در کالج سنت آنتونی است. او عضو سابق هیئت تحریریه‌ی مطالعات تطبیقی جنوب آسیا، خاورمیانه، آفریقا و مطالعات اقتصاد تطبیقی است.
با همه‌ی این‌ها هنوز هم علاقه‌ی محمدعلی همایون کاتوزیان به شرق و ادبیات فارسی پابرجاست. او عضو هیئت علمی مؤسسه‌ی شرق‌شناسی دانشگاه آکسفورد است و در این دانشگاه ادبیات کلاسیک فارسی هم تدریس کرده است. تدریس او هم آثار نثر و هم آثار نظم را شامل می‌شود. او همچنین عضو میهمان انستیتو آکادمیک روشن در مطالعات ایرانی کالج سنت آنتونی است. او در این انستیتو به‌مدت سیزده سال دوماهنامه‌ی ایران‌شناسی با نام «مجله‌ی انجمن ایران‌شناسی» را ویرایش می‌کرد. کاتوزیان سردبیر مجله‌ی بین‌المللی ادبیات فارسی و از سردبیران مجموعه‌کتاب‌های «ایران‌شناسی روتلج» هم هست. او به تدریس و نگارش ادبیات کلاسیک فارسی مشغول است و در کارهای اخیرش به‌وطور ویژه به سعدی می‌پردازد.
پژوهش‌های تاریخی محمدعلی همایون کاتوزیان
کاتوزیان سال‌ها دربارهی تاریخ ایران در قرن نوزدهم و بیستم مطلب خواند و مقاله‌های زیادی هم دربارهی آن نوشت. او حتی تاریخ این دوره‌ی ایران را در دانشگاه آکسفورد تدریس کرده است. او مقاله‌های زیادی دربارهی تاریخ سیاسی ایران دارد. کاتوزیان نظریه‌ی «استبداد خودسرانه حکومت خودسرانه و تضاد بنیادی دولت و جامعه در تاریخ ایران» را مطرح کرد. همین نظریه او را به سمت مطالعات تطبیقی جامعه‌شناسی تاریخ ایران و اروپا سوق داد. او در سال ۲۰۰۸ مفهوم «جامعه‌ی کلنگی» را مطرح کرد. این مفهوم در مقاله‌ی «جامعه‌ی کوتاه‌مدت، مطالعه‌ی تطبیقیِ مشکلات بلندمدت توسعه‌ی سیاسی و اقتصادی در ایران» آورده شده است. او در تاریخ‌نگاری علاقه‌ی ویژه‌ای به مصدق و دوره‌ی او دارد.
حاصل تمام این تحقیق و بررسی‌ها به اینجا رسید که او خواهان تجدیدنظرهایی در تاریخ‌نویسی ایران است؛ مثلاً معتقد است که انگلیس در کودتای ۱۹۲۱ ایران دست نداشت. او فکر می‌کند قرارداد سال ۱۹۱۹ را برای این ننوشتند که انگلیس به موجب آن از ایران حمایت کند. کاتوزیان معتقد است شیخ محمد خیابانی، رهبر سیاسی ایران و آذربایجان اعتقادات تجزیه‌طلبانه نداشت و از بلشوییک‌ها طرفداری نمی‌کرد. از نظر کاتوزیان، خیابانی حتی مخالف قرارداد ۱۹۱۹ هم نبود. پر واضح است که تجدیدنظرخواهی‌های او موجب دشمن‌تراشی‌هایی هم برای او شده است. امروزه نظرهای مخالفان زیادی در خط فکری‌های مختلف دارد.
فعالیت‌های ادبی محمدعلی همایون کاتوزیان
کاتوزیان هم دستی بر ادبیات کلاسیک دارد و هم مدرن؛ به همین خاطر در کارهایش به نویسندگان مدرن توجهی ویژه نشان داده است؛ مثلاً صادق هدایت و محمدعلی جمالزاده که دومی بنیانگذار ادبیات داستانی مدرن فارسی است. اما فعالیت‌های همایون کاتوزیان به نوشتن و تحقیق دربارهی نویسنده‌ها ختم نمی‌شود؛ او به شعروشاعری هم علاقه‌ای ویژه دارد و از شاعرانی مدرن مثل ایرج میرزا و محمدتقی بهار مطلب نوشته است. در آثار او، مطالبی دربارهی شاعران نوگرایی مثل فروغ فرخزاد هم پیداست؛ اما نمی‌شود علاقه به ادبیات کلاسیک را از کاتوزیان گرفت. موضوع ویژه‌ی کارهای او شاعر کلاسیک، سعدی است. کاتوزیان چهار کتاب به زبان‌های فارسی و انگلیسی از این شاعر بزرگ و عالیقدر دارد. مگر می‌شود کسی که تا این اندازه پیگیر ادبیات فارسی است، برای نوشتن افکار خود دست‌به‌قلم نباشد؟ کاتوزیان در کنار استاد دانشگاه، محقق و همه‌ی عناوین دیگر، شاعری و داستان‌نویسی فارسی را هم در کارنامه دارد.
محمدعلی همایون کاتوزیان از زبان دیگران
به‌خاطر خط فکری خاص کاتوزیان و تجدیدنظرخواهی‌های تاریخی او، مخالفان نقدهای سنگینی به او وارد کرده‌اند. در سال ۱۴۰۲ خورشیدی، مقاله‌ای از محمد ایران‌منش در شماره‌ی ۱۵۷ «مجله‌ی فرهنگی‌هنری بخارا» در این باره منتشر شده است. این شماره از مجله‌ی بخارا ویژه‌نامه‌‌ای برای بزرگداشت کاتوزیان بود. ایران‌منش منتقدان کاتوزیان را به پنج دسته تقسیم کرده است:
۱. چپ‌ها به ویژه افراطی‌هایش که نظریه‌های کاتوزیان در باب ارتدوکس شوروی به مذاقشان خوش نمی‌آید.
۲. متعصب‌ها که نقدهای کاتوزیان به دولت‌های گذشته را می‌پسندند؛ اما با باقی افکار او مشکل دارند و برایش شایعه درست می‌کنند.
۳. اندیشمندان مستقل و مؤلف
۴. علوم‌انسانی‌خوانده‌ها که هیچ نظر در خوری در حوزه‌ی خودشان ندارند.
۵. ملی‌مذهبی‌ها که شاید تنها گروهی باشند که نظرشان دربارهی کاتوزیان کمی منصفانه است.
تأثیرپذیری کاتوزیان
کورش همایون‌پور در ویژه‌نامه بزرگداشت کاتوزیان در مجله‌ی بخارا مقاله‌ای با عنوان «محقق و متفکری پرکار» دارد. او در این مقاله دربارهی تأثیرپذیری فکری کاتوزیان از فیلسوفان و سیاسیون برجسته نوشته است. همایون‌پور معتقد است در آثار محمدعلی همایون کاتوزیان رد چهار تفکر پیداست که دوتایشان ایرانی هستند. دانستن دربارهی آن‌ها، به‌نوعی دانستن دربارهی کاتوزیان است:
خلیل ملکی از بنیان‌گذاران حزب توده در ایران بود که بعدها جبهه‌ی ملی اول را پایه‌گذاری کرد. او برای ملی‌شدن صنعت نفت بسیار تلاش کرد و در این دوران رهبر حزب نیروی سوم بود.
حمید عنایت پژوهشگر و مترجم حوزه‌ی علوم سیاسی و فلسفه‌ی سیاسی بود. نسب مادر او به قاجار می‌رسید و پدرش فرزند یکی از روحانیان مشروطه بود. عنایت در حکومت پهلوی دوم در دانشگاه تهران فعالیت‌های سیاسی داشت و او را فردی «ضد دستگاه» می‌دانستند. عنایت با جبهه‌ی «دموکراتیک ملی ایران» هم همکاری داشت. این جبهه بر مزار دکتر مصدق اعلام وجود کرد.
سِر کارل رایموند پوپر فیلسوف علم، منطق و ریاضی‌دان اتریشی‌انگلیسی است که او را از بزرگ‌ترین فیلسوف عالمان قرن می‌دانند. او مدافع لیبرال دموکراسی است و به‌خاطر اصول انتقادگرایی اجتماعی‌ش شهرت زیادی دارد. پوپر فکر می‌کرد این اصول تنها امکان ظهور جامعه‌ای باز است.
معرفی کتاب‌ها و آثار محمدعلی همایون کاتوزیان
آثار کاتوزیان به دو گروه آثار انگلیسی و فارسی دسته‌بندی می‌شوند. در کارنامه‌ی او از تألیف تا مقاله همه‌جور اثری پیدا می‌شود. به‌خاطر علاقه‌ی او به تاریخ و ادبیات و رشته‌اش اقتصاد، دسته‌بندی موضوعات نوشته‌های کاتوزیان متنوع است؛ حتی گاهی موضوعاتی دربارهی جامعه‌شناسی هم در آثار او به چشم می‌خورد.
کاتوزیان ساکن آکسفورد انگلستان است و هنوز هم دستی بر آتش زبان و ادبیات فارسی دارد. فارغ از خوب و بد تفکرات سیاسی او، فعالیت‌هایش در زمینه‌ی ادبیات ستودنی و درخور توجه است. باشد که بیش از پیش قلم برنجاند و از بزرگان ادبیات کلاسیک و مدرن ایران در نثر و نظم بنویسد.
کتاب ایرانیان
کاتوزیان در این کتاب تاریخ فرهنگی و ادبی ایران را با تاریخ سیاسی و اجتماعی آن پیوند می‌دهد و از دیدگاه ایرانی، نه اروپایی، به بررسی آن می‌پردازد. او با اشاره به شاعران بزرگی چون مولوی، خیام و سعدی، گاه از آثارشان نقل قول می‌آورد. کاتوزیان بر این باور است که قدرت مطلق و خودسرانه‌ی حاکمان ایرانی باعث ایجاد جامعه‌ای ناپایدار شده که تحت‌سلطه‌ی ترس و استبداد بوده است. این کتاب علاوه بر ارائه‌ی تصویری جامع از تاریخ ایران، تفاوت‌های مهم میان تاریخ ایران و اروپا را بررسی کرده و زمینه‌ای برای درک نقش ایران در جهان معاصر فراهم می‌کند.
ایران جامعه کوتاه‌مدت
این کتاب شامل چهار مقاله است که هرکدام به یکی از مشکلات تاریخی توسعه‌ی اقتصادی و سیاسی ایران می‌پردازند. مقالات اول و دوم به بررسی نبود امنیت مالکیت خصوصی، انحصار ثروت و قدرت در دست حکومت‌ها و بی‌ثباتی‌های سیاسی و اجتماعی که مانع رشد اقتصادی می‌شدند، اختصاص دارد. مقاله‌ی سوم تلاش‌های انقلاب مشروطه برای برقراری نظم قانونی و دلایل ناکامی آن را تحلیل می‌کند. مقاله‌ی چهارم به زندگی و آثار ملک‌الشعرای بهار، یکی از چهره‌های برجسته مشروطه، می‌پردازد که با خردگرایی و اعتدال، آرمان‌های خود را در دوران دیکتاتوری دنبال می‌کرد.
جستارهایی دربارهی تئوری توطئه در ایران
این کتاب به بررسی جایگاه مفهوم توطئه و توهم توطئه در فرهنگ و سیاست ایران معاصر می‌پردازد. این اثر شامل سه مقاله‌ی مستقل از یرواند آبراهامیان، احمد اشرف و محمدعلی همایون کاتوزیان است که به تحلیل ریشه‌های تاریخی و اجتماعی توطئه‌باوری، مفهوم جامعه‌ی مدنی و دیدگاه‌های خلیل ملکی در دهه‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ می‌پردازند. نویسندگان نشان می‌دهند چگونه این نگرش ساده‌انگارانه به مشکلات اجتماعی، مانع فهم دقیق و عمیق تحولات جامعه ایران شده است.
دربارهی بوف کور هدایت
این کتاب به تحلیل و بررسی رمان بوف کور، شاهکار صادق هدایت، می‌پردازد. این اثر تلاش می‌کند با دقت در متن، شخصیت‌ها، ساختار و زمینه‌های ادبی و اجتماعی، لایه‌های پنهان این داستان را آشکار کند و ارتباط آن با زندگی و دیگر آثار هدایت را نشان دهد. همچنین، به تأثیرات داخلی و خارجی و جنبه‌های زبانی و هنری بوف کور می‌پردازد.
تاریخ چیست؟
این کتاب مجموعه‌ای از ۲۹ مقاله، مصاحبه و یادداشت از همایون کاتوزیان است. این اثر با موضوعات متنوعی در تاریخ، اقتصاد سیاسی، جامعه‌شناسی و نقد ادبی، نمایانگر دیدگاه جامع‌نگر او در علوم انسانی است و مخاطبانی با علاقه‌های مختلف را جذب می‌کند. همچنین شامل یک داستان و یک شعر است که بخشی از علایق ادبی او را نشان می‌دهد.
خلیل ملکی
این کتاب به زندگینامهی این شخصیت تأثیرگذار ایران معاصر می‌پردازد. ملکی روشنفکری بود که همواره در پی بهبود وضعیت کشورش و سرنوشت مردمش بود. او نخستین کسی بود که تبعیت بی‌چون‌وچرای احزاب کمونیست از اتحاد شوروی را رد کرد و با نقدهای مستدل، ماهیت سوسیالیستی نظام شوروی را زیر سؤال برد. ملکی به آزادی، دموکراسی و عدالت اجتماعی ایمان داشت و در طول زندگی‌اش با وجود مخالفت‌ها، تلاش‌های بسیاری برای تغییرات اجتماعی انجام داد.
تضاد دولت و ملت
این کتاب مجموعه‌ای از مقالات است که نظریه‌ی حکومت خودکامه را تحلیل می‌کند و دلایل و شواهد آن را ارائه می‌دهد. این مقالات به بررسی موضوعاتی همچون انقلاب‌های ایرانی، حق الهی پادشاهان، لیبرالیسم اروپایی، آزادی‌های نو در ایران و روابط پیچیده میان دولت و ملت در ایران پرداخته‌اند. محمدعلی همایون کاتوزیان، با این رویکرد، تلاش دارد تا تاریخ و سیاست ایران را بهتر تبیین کرده و به درک مسائل پیچیده اجتماعی و سیاسی آن کمک کند.
مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران
این کتاب زندگینامهی سیاسی دکتر محمد مصدق و تاریخ نهضت ملی ایران است. این کتاب به بررسی مبارزات مصدق برای استقلال ایران و مخالفتش با استعمار می‌پردازد. همچنین، با توجه به نظریه‌ی استبداد در تاریخ ایران، روند طولانی حکومت‌های خودکامه و بحران‌های اجتماعی کشور را تحلیل می‌کند. این اثر به نقد و تحلیل حرکت‌های سیاسی ایران و چالش‌های دموکراسی در تاریخ کشور می‌پردازد.
