کتاب ابوموسی جابر بن حیان

 کتاب ابوموسی جابر بن حیان نوشته احمد علامه فلسفی است که به زندگی، آرا و آثار دانشمند و فیلسوف شهیر ایرانی، جابربن حیان می‌پردازد.

 درباره ابوموسی جابر بن حیان

 ابوموسی جابر بن حیان (تاریخ تولد حدود سال ۱۰۰ هجری شمسی معادل با ۷۲۱ میلادی در طوس– تاریخ درگذشت حدود سال ۱۹۴ هجری شمسی معادل با ۸۱۵ میلادی در کوفه) دانشمند و کیمیاگر و فیلسوف ایرانی بود.

 حیان را پدر یا بنیان‌گذار علم شیمی اولیه نامیده‌اند و بسیاری از روش‌ها (مانند تقطیر) و انواع ابزارهای اساسی شیمی مانند قرع و انبیق را به او نسبت می‌دهند. جابر بْن حَیّان کوفی، دانشمند شیعی قرن دوم هجری قمری که مجموعه بزرگی از آثار علمی در کیمیا، فلسفه، طب، ریاضیات، نجوم و موسیقی به او نسبت داده شده است؛ هرچند شهرت او به سبب کیمیا است. آثار منسوب به او چارچوبی شیعی دارد.

 جابر، کیمیا را علمی الهی و برترین علم می‌داند که سالک باید بعد از خواندن ریاضی و فلسفه به آن دست یابد. در سال ۱۸۸ق، با افول برمکیان در زمان هارون عباسی، جابر زندگی مخفیانه‌اش را در کوفه ادامه داد. ابن ندیم از جابر نقل کرده که سیصد کتاب در موضوع فلسفه، ۱۳۰۰ کتاب در موضوع حِیل و ۱۳۰۰ کتاب در صنایع مجموعه و آلات حرب (ماشینهای مکانیکی و جنگ افزارها) تألیف کرده است. بر این اساس، عبدالله نعمه، نویسنده معاصر، تعداد تألیفات جابر را بیش از ۳۹۰۰ عنوان دانسته است.

خواندن کتاب ابوموسی جابر بن حیان را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

 دانشجویان و علاقه مندان به رشته فلسفه و شناخت دانشمندان ایرانی مخاطبان این کتاب‌اند.

بخشی از کتاب ابوموسی جابر بن حیان

از قدیم ترین اشخاصی که نام جابر را ذکر کرده اند، یکی سالم حرانی متعلق به قرن دوم / هشتم است که در رساله اش به کتاب الرحمه جابر اشاره کرده؛ دیگری یحیی بن خالد الغسانی از معاصران جوان تر جابر و مترجم کتاب اسطانس است. وی برخی دستورهای جابر را با دستورهای کیمیاگران قدیم تر در پیوست کتابش آورده است. اشاره سوم در کتاب شرح الرحمه و الظلمه آمده که در آن، نام نویسنده یحیی بن ابی بکر البرمکی ذکر شده و او خود را شاگرد جابر می خواند. احتمالاً این شخص همان یحیی بن خالد برمکی (۱۹۰ ق/۸۰۵ م) است.

بنا به نوشته الندیم، رازی (۳۱۳ یا ۳۲۳ ق / ۹۲۵ یا ۹۳۵ م) هم در کتابهای خود از جابر بن حیان به عنوان استاد یاد می کند (۲۰). گفته شده رازی کتاب الاُس جابر را به شعر درآورده و برخی را ترجمه کرده است.

ابن امیل (درگذشته قرن چهارم / دهم) در کتاب الماء الورقی و الارض النجمیه از جابر یاد کرده است. وی ضمن تکریم جابر، مدعیان صنعت کیمیا را که معاصر وی بودند نکوهش می کند. ابن امیل سخن جابر را درباره اینکه صنعت کیمیا به مکان و امکان و اخوان و درس و استاد ماهر نیازمند است تفسیر کرده و تفسیر دیگران را از این اصطلاحات مردود شمرده است؛ سپس به بیان این مطلب پرداخته که منظور جابر از دو برادر وی که در آخر الزمان ظهور خواهند کرد، کبریت الحکماء و زرنیخ الحکماست. ابن امیل به پنج عاملی که جابر از آنها به عنوان لوازم صنعت کیمیا سخن گفته است، عامل دیگری با عنوان «تکویر الفکر» می افزاید و توضیح می دهد که هدف از آن، استخراج نفس از جسد است.

ابن وحیشه (درگذشته قرن چهارم / دهم) هم کتاب کنز الحکمه را در کیمیا نوشته و در آن از ابو موسی جابر، ابوالخیر مصری و محمّد بن زکریای رازی یاد کرده است (۲۳). در اندلس یعنی غرب جهان اسلام هم کسانی درباره جابر مطلب نوشتند. مسیلمه مجریطی (۳۹۸ ق / ۱۰۰۷ م) نوشته است: امّا دانشمندی که در این صنعت (کیمیا) به طور کامل برتری و برجستگی داشت و بر همه مقدّم بود، شیخ الاجل ابو موسی جابر بن حیان صوفی بوده است.

در بین نویسندگان مسلمان، کسانی بودند که جابر را قبول نداشتند. ابو سلیمان منطقی سجستانی (۳۷۰ ق / ۹۸۱ م) نوشته های جابر را متعلق به دوستش به نام حسن بن النکد موصلی دانسته (۲۵) که در برابر دریافت پول از کیمیاگران، این آثار را نگاشته و به جابر منسوب کرده است. هانری کربن به نوشته های سجستانی اعتماد ندارد و نوشته چندان تمایل ندارد که سخن ابو سلیمان سجستانی را جدی تلقی کند. در ضمن بسیاری از آثار جابر در نقل قولهای نویسندگانی دیده می شود که پنجاه سال پیش از موصلی مذکور می زیسته اند.

الندیم نیز یادآور شده است در زمان او کسانی مطرح کرده اند جابر اصل و حقیقتی نداشته و پاره ای گویند اگر حقیقتی هم داشته، کتابهایی جز کتاب الرحمه نداشته و این نوشته ها از اشخاص دیگر است که آنها به او نسبت داده اند، ولی الندیم خود به این نظر اعتقادی نداشته و درصدد پاسخ گفتن به آنان برآمده، می نویسد:

«من می گویم یک شخص با فضلی که می نشیند و زحمت کار را بر خود هموار می کند و در حدود هزار ورق کتاب تألیف می نماید و برای از کار درآوردن آن کتاب، فکر و قریحه خود را به زحمت انداخته و دست و بدن خود را خسته نموده و پس از اتمام این کارها، آن کتاب را به شخص دیگری نسبت دهد، زنده یا مرده، نوعی از نادانی است که برای هیچ کسی میسّر نیست و آن کسی که به حلیه علم آراسته باشد ولو برای یک ساعت، زیر چنین باری نرفته و هیچ بهره و سودی از آن نخواهد داشت. این شخص در حقیقت وجود داشته و کارش، آشکارتر و روشن تر از هر چیز و تصنیفاتش مهم تر و بیشتر از هر کسی بوده و در مذهب شیعه تألیفاتی دارد که ما در جای خود ذکر نموده ایم».

در قرن هشتم / چهاردهم، ابن نباته مصری (۷۶۸ ق / ۱۳۶۶ م) هم نسبت به شخصیت جابر شک داشته است (۲۹). البته ابن نباته از ادبا و شعرا بوده و نسبت به کیمیا نظر مساعدی نداشته است. نویسنده کتاب نزهت نامه علایی معتقد است که عوام الناس علم کیمیا را درک نمی کنند. وی که کتاب خود را در زمینه علوم طبیعی بین سالهای ۵۰۶ -۵۱۳ ق / ۱۱۱۳-۱۱۲۰ م نوشته است ضمن تأیید علم کیمیا، از جابر و استاد او یاد می کند؛ مردی که فیلسوف بوده و از جابر خواست تا این علم را برای مردم بازگو نکند؛ زیرا افراد معمولی از درک آن عاجز هستند. جابر به استاد خود قول داد که این مطلب را «چندان بگویم و به رمزها بنمایم که کس بدان راه نبرد الا از بندگان مخلص خدای و مستحق».