کتاب تصور نخبگان روس از ایران

کتاب تصور نخبگان روس از ایران کتاب جالبی از دمیتری شلاپنتوخ است که در انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است.

 درباره کتاب تصور نخبگان روس از ایران

روسیه از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین همسایگان ایران در سرتاسر تاریخ چند سدهٔ اخیر بوده است. همجواری ایران با این کشور، برقراری روابط با آن را ناگزیر می‌سازد. روابط دو کشور طی قرون اخیر تقریباً در تمام حوزه‌های امنیتی،‌ سیاسی و اقتصادی جریان می‌یابد. اگرچه مناسبات فرهنگی ـ اجتماعی میان دو کشور نیز نقش خود را داشته‌اند. شاید بتوان اوج روابط ایران و روسیه را در دورهٔ شاهانِ قاجار مشاهده کرد.

دورهٔ مذکور مقارن با اوجِ تحولات علمی- صنعتی نشات‌گرفته از رنسانس و مدرنیته است. دوره‌ای که مغرب زمین در نهایتِ قدرتِ فنی و نظامی متنعّم از اکتشافات جدید و مجهز به تسلیحاتِ مدرن رو به مشرق زمین می‌آورد. در چنین برهه‌ای، که روسیه نیز برخوردار و بهره‌مند از مواهبِ دنیای نو شده است، ایران روزگار چندان خوشی را سپری نمی‌کند. در این راستا قدرت‌های اروپایی در قرن نوزده به جایی می‌رسند که جهان را بین خود تقسیم کنند. آنها میراث‌خوارِ آسیا و آفریقا می‌شوند. سرزمین‌های بکرِ آسیا و آفریقا وجه‌المصالحهٔ این قدرت‌ها می‌شوند. روسیه و انگلستان در کنار فرانسه مدعیان اصلی این میراث‌خواری می‌شوند. ایران بزرگ‌ترین و مهم‌ترین کشوری است که در منطقهٔ خاورمیانه محل نزاع و رقابتِ این سه کشور قرار می‌گیرد.

موقعیتِ استراتژیک و ارتباطی ایران در تبدیل‌شدن آن به میدانِ رقابتِ قدرت‌های بزرگ تأثیر بسزایی دارد. اما روسیه در این میان نقش تأثیرگذارتر و مهم‌تری را نسبت به قدرت‌های دیگر ایفا می‌کند؛ چرا که روسیه در این مقطع، کشوری است که دارای مرز مشترک با ایران است. در اوایل قرن نوزده در راستای سیاست‌های کشورگشایانهٔ روس‌ها، قشون روس وارد خاک ایران می‌شود. به‌واسطهٔ جنگ‌هایی که بین روسیه و ایران رخ می‌دهد، ظرف پانزده سال، در نیمهٔ اول قرن نوزدهم، بخش‌های حاصل‌خیز و عظیمی از سرزمین ایران طی پیمان‌های کاملاً یکجانبهٔ گلستان و ترکمانچای به خاک روسیهٔ تزاری ملحق می‌شود. ساختارهای سنتی اقتصادی، سیاسی و نظامی ایران یارای ایستادن در برابر روس‌ها را پیدا نمی‌کند.

با تولد اتحاد جماهیر شوروی پس از وقوعِ انقلاب اکتبر ۱۹۱۷، فصل جدیدی در تاریخ روسیه گشوده می‌شود. از این مقطع تأثیرگذاری روسیه (حالا دیگر شوروی) بر ایران به گونه‌ای متفاوت ظاهر می‌شود. ایدئولوژی کمونیسم بنابر فلسفهٔ ذاتی‌اش دعوی جهان‌شمولی دارد. ایران که همسایهٔ این کشور است در این برهه دستخوش تجارب جدیدی است. رضاخان با فاصلهٔ زمانی کمی، پس از انقلاب ۱۹۱۷ در روسیه از ساختار پوسیده و ترک‌خوردهٔ دودمانِ قاجار سر برمی‌آورد. رضاخان که با کمک انگلیسی‌ها بر روی کار آمده است در پی احیای جامعهٔ ایران و مدرن‌سازی آن برمی‌آید. هم‌زمان شاهد ظهور گرایش‌های مارکسیستی- سوسیالیستی در ایران هستیم. وی که به شدت مخالف این جریان فکری است به مخالفت و حبس متفکران مارکسیست برمی‌خیزد. از منظر پهلوی، آبشخور فکری جریان‌های مارکسیستی در ایران، کشور شوروی است. به شهادت تاریخ، اثرپذیری جنبش‌های مارکسیستی و کارگری در دورهٔ پهلوی اول و دوم از متفکران روس و ایدئولوژی آنها انکارناپذیر است.

جنگ جهانی دوم، اشغال ایران توسط شوروی و امتناع این کشور از تخلیهٔ خاک ایران طبق پیمان سه‌جانبهٔ تهران از دیگر وجوه سیاست‌های خصمانهٔ شوروی به شمار می‌رود. با این حال، روابط این دو کشور در نیمهٔ دوم قرن بیستم و پس از انقلاب اسلامی و به‌ویژه بعد از فروپاشی شوروی، تا به امروز با فراز و نشیب‌های کمتری نسبت به گذشته، ادامه یافته است. به هر روی تاریخ روابط دو کشور ایران و روسیه مشحون از برخوردها و منازعات سیاسی- نظامی بوده است.

آنچه عیان است سیاستِ یک‌جانبهٔ روسیه در قبال ایران در طول تاریخ است. تفصیل آنچه گفته شد در آثار تاریخی فراوانی مورد بررسی قرار گرفته است. اما آنچه مورد غفلت واقع شده تأثیر و تأثر اندیشه‌ای بین متفکران دو کشور، در طول تاریخ روابط آنها است.

کتاب تصور نخبگان روس از ایران از جمله آثاری است که سعی در جبران این غفلت دارد. تمرکز اصلی این کتاب جایگاه ایران از منظر نخبگان روس است. نکتهٔ بارز در مورد اثر حاضر آن است که به شناختِ ما از «شناختِ نخبگان روس از ایران» کمک می‌کند.

این کتاب به بررسی ظهور و تحول رهنامه‌ها (دکترین‌ها)، به‌ویژه در زمان اصلاحات شوروی و دوره‌ی بعد می‌پردازد. فهمِ اینکه نظامِ فکری نخبگان و تصمیم‌سازان روسی نسبت به ایران چگونه است، کمک شایانی به محققان دانشگاهی و مهم‌تراز آن تصمیم‌سازان سیاست خارجی جمهوری اسلامی می‌کند.

 خواندن کتاب تصور نخبگان روس از ایران را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

 محققان و متخصصان حوزه‌های علوم اجتماعی، علوم سیاسی و روابط بین‌الملل.

 بخشی از کتاب تصور نخبگان روس از ایران

در سال ۱۹۹۶، زمانی که یلتسین مجدداً انتخاب شد، رژیم طرفدار آمریکا و به طور کلی طرفدار غرب کاملاً تقویت شد. اما علاقه‌مندی به مدل اوراسیایی با مطرح‌شدن ایران به‌عنوان یکی از متحدان بسیار مهم روسیه در ایجاد توازن با ایالات متحده مشهود بود. در نشریات روسی به اوراسیانیسم بسیار زیاد می‌پرداختند و این امر شامل مواردی بود که در مورد محور روسی/ایرانی بحث می‌کردند.

علاقه‌مندی نسبت به ایران که با این فرض عمیقاً مرتبط بود که روسیه می‌تواند مجدداً به‌عنوان قدرت بزرگ ظاهر شود، در ایدئولوژی نخبگان قابل مشاهده بود. محبوبیت روزافزون دولت‌مداران، کسانی که به دولت به‌عنوان ارزشی بزرگ برای روسیه توجه می‌کردند، به طور فزاینده‌ای افزایش یافت. حامیان این رویکرد معتقد به وجود دولت قوی برای ثبات و پایداری جامعه و همچنین برای موقعیت بین‌المللی روسیه هستند. اهمیت دولت قوی به‌عنوان روشی برای تضمین موقعیت بین‌المللی روسیه به همراه تغییراتی در روابط روسیه/آمریکا تداوم یافت. در ظاهر روابط همچنان پایدار ماند و نخبگان یلتسین بر این تأکید کردند که علی‌رغم وجود همهٔ مشکلات، روسیه بخشی از نظم غربی است. ولی نشانه‌های تنش روزافزون دیده می‌شد. این امر عمدتاً به این خاطر بود که به‌رغم قول و قرارهای قبلی، غرب تصمیم گرفته بود ناتو را گسترش دهد که شامل دولت‌های اروپای شرقی- همهٔ اعضای سابق پیمان ورشو- می‌شد. این ایده که دولت قوی روسی لازمهٔ برخورد بالقوه با ناتو است از گفتمان اپوزیسیون روشنفکر به ساختار ایدئولوژیک جریان اصلی منتقل شد.

این موضوع با افزایشِ محبوبیتِ ساختار ایدئولوژیکی اتخاذشده توسط رژیم از زرادخانهٔ فکری اپوزیسیون همراه بود؛ اینکه جنگ سرد هیچ ارتباطی با ایدئولوژی کمونیستِ تمامیت‌خواه در مقابل کاپیتالیسم دمکراتیک غربی نداشت. تضاد، ناشی از ماهیت ژئوپلتیک یا تمدنی بود و صرف‌نظر از تغییرات سیاسی/ایدئولوژیک، غرب می‌باید برای روسیه دشمنی به‌عنوان تمدن خارجی بود. این فرض با تمایلات مشابه در غرب و محبوبیت ایده‌های ساموئل هانتینگتون در مورد برخورد تمدن‌ها همراه شد. و در اینجا، با ایدئولوژی اپوزیسیون که به طور فزاینده‌ای در گفتمان رسمی آمیخته شد، اوراسیانیسم بی‌اندازه محبوب گردید. این امر در انتشار مطبوعات در موضوعاتی نه صرفاً در نشریات اپوزیسیون و حاشیه‌ای، بلکه در نشریات معتبر و مؤثر دانشگاهی و انتشارات معتبر قابل مشاهده بود. علاوه بر اینها، این امر در موضع‌گیری دوگین نمایان بود که از یک عضو ثابت‌قدم اپوزیسیونِ رژیم به‌عنوان نیروی عمیقاً متخاصم برای احیای روسیه/اوراسیا به صورت قدرتی قوی و از شورشیانی که در پاییز سال ۱۹۹۳ آمادهٔ مبارزه با رژیم بودند، به طور روزافزونی تغییر موضع داد، که این تغییر موضع اگر به سمت جریان اصلی نبود، حداقل به سمت بخشی از اپوزیسیونِ مشروع بود. او مشاور سخنگوی دوما، گنادی سلزنف شد. مهم‌ترین اثر دوگین، بنیاد جغرافیای سیاسی،۴۰ به طور فزاینده‌ای محبوب شد و ویرایش‌های جدیدی یافت. مقدمهٔ آن توسط ژنرال نیکلای کلوکوتوف نوشته شد و کتاب در دانشگاه ستاد کل متن درسی شد.