کتاب پنج مقاله

رسول اکرم فرمود: اوتیتُ جوامعَ الکلم یعنی به من سخنان جامع و همه‌جانبه داده شده است، یک جمله می‌گویم به جای چندین جمله. چه مانعی دارد بگوییم این جمله کوتاه همه معانی و تفاسیری که ذکر شد در بر دارد و چون هر کسی از دریچه خاصی بدان می‌نگرد معنی خاصی از آن می‌فهمد: «فقیه» از دریچه فقاهت بدان می‌نگرد، قانون و حکم و وظیفه برای مسلمانان استنباط می‌کند و «متکلم» از دریچه برهان و استدلال نگاه می‌کند، برتری استدلالی و نظری از آن می‌فهمد و «عالم اجتماعی» از دریچه مطابقت با احتیاجات نظر می‌افکند، آن را بر موفقیت در پیشرفت و قابلیت بقا و دوام حمل می‌کند.

قرآن کریم اموری را نشان می‌دهد که سبب خطا و لغزش و گمراهی انسان می‌شود و اگر انسان بخواهد با مرکب عقل سیر و حرکت کند باید مراقب و مواظب آن لغزشگاهها بوده باشد. چنانکه می‌دانیم بشر از دیرزمانی متوجه این نکته شده است که احیانآ در قضاوتهای خود دچار خطا و اشتباه می‌شود و در فکر چاره برای جلوگیری از خطاهای خود افتاده است. گروهی اساسآ این مشکل را چاره‌پذیر ندانسته‌اند و از این رو پایه علم و عقل را از اساس متزلزل و غیر قابل اعتماد دانسته‌اند. گروهی دیگر این مشکل را چاره‌پذیر دانسته و به فکر پیداکردن «خطاسنج» افتاده و علم منطق را ابداع و اختراع کردند

همه ادیان آسمانی، بشر را به پرستش خدای یگانه دعوت کرده‌اند و از پرستش غیر او منع نموده‌اند، و همچنین همه آنها از جهانی دیگر خبر داده‌اند که در آن جهان بشر پاداش اعمال نیک و کیفر اعمال بد خویش را دقیقآ درخواهد یافت، و نیز همه ادیان آسمانی بشر را به راستی و درستی و خیرخواهی و نیکوکاری دعوت کرده و می‌کنند

جامعه که دچار بحرانها و انقلابهای فکری می‌شود، نه تنها شخصیتها بالا و پایین می‌روند: افرادی از قلّه به درّه سقوط می‌کنند و افراد دیگری بر فراز قلّه‌ها قرار می‌گیرند، ارزشهای دینی و اجتماعی نیز سخت جا به جا می‌شوند، بازار ارزشها دچار بحران می‌شود، یکی به سرعت بالا می‌رود و دیگری به سرعت قوس نزول را طی می‌کند.

علمای طبیعی پیدایش و احیانآ حذف بعضی از اعضای جانداران را وابسته به مفید بودن و مفید نبودن می‌دانند، می‌گویند هرگاه احتیاج و ضرورت، وجود عضوی را ایجاب کند پدید می‌آید و تا احتیاج باقی است باقی می‌ماند و همین‌که احتیاج از بین رفت و ضرورتی در کار نبود خواه ناخواه آن عضو حذف می‌شود. همین دانشمندان، قانونی به نام بقاء انسب و انتخاب اصلح بیان داشته‌اند و مدعی شده‌اند بقا و ادامه وجود هر جانداری بسته به این است که در مقیاس طبیعت و خلقت برای باقی ماندن شایسته‌تر شناخته شود.

احتجاجات قرآن از یک نظر به دو قسمت می‌شود: یک قسم احتجاجاتی که در مقام ابطال دلیل مخالفین است. قسم دیگر احتجاجاتی است که مستقلا و مستقیمآ بدون اینکه رد دلیل مخالفین منظور باشد ایراد شده است