کتاب استعمارزدایی از ذهن

کتاب استعمارزدایی از ذهن با عنوان Decolonising the mind : the politics of language in African literature نوشتهٔ «نگوگی واتیونگو» و ترجمهٔ «سعید عدالت‌جو» را نشر کتابستان معرفت در سال ۱۴۰۳ منتشر کرده است. این اثر به بررسی نقش زبان در فرایند استعمار و مقاومت فرهنگی در آفریقا پرداخته و جایگاه زبان‌های بومی و اروپایی را در ادبیات و هویت آفریقایی تحلیل کرده است. نویسنده با تکیه بر تجربه‌های شخصی و پژوهش‌های تاریخی، به تأثیر سیاست‌های زبانی استعماری بر فرهنگ و ذهنیت مردم آفریقا می‌پردازد و راه‌هایی برای بازیابی هویت فرهنگی و زبانی پیشنهاد می‌دهد. نسخهٔ الکترونیکی این اثر را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب استعمارزدایی از ذهن اثر نگوگی واتیونگو

کتاب «استعمارزدایی از ذهن» (سیاست زبان در ادبیات آفریقا) در قالب مجموعه‌ای از درس‌گفتارها و مقالات، به موضوع سیاست زبان در ادبیات آفریقا پرداخته است. «نگوگی واتیونگو»، نویسندهٔ این کتاب با نگاهی انتقادی به تاریخ استعمار و پیامدهای آن بر فرهنگ و زبان مردم آفریقا، به بررسی چگونگی تحمیل زبان‌های اروپایی و سرکوب زبان‌های بومی پرداخت است. ساختار کتاب بر پایهٔ تجربه‌های شخصی نویسنده، پژوهش‌های تاریخی و تحلیل‌های فرهنگی استوار است و مخاطب را با روند شکل‌گیری ادبیات آفریقایی - اروپایی و چالش‌های آن آشنا می‌کند. این اثر در دهه‌های پایانی قرن بیستم میلادی نوشته شده و بازتاب‌دهندهٔ دغدغه‌های روشن‌فکران آفریقایی دربارهٔ هویت، زبان و مقاومت فرهنگی است. کتاب با زبانی تحلیلی و رویکردی انتقادی، به جایگاه زبان در شکل‌گیری هویت فردی و جمعی و نقش آن در مبارزه با استعمار پرداخته و اهمیت بازگشت به زبان‌های بومی را به‌عنوان راهی برای بازیابی استقلال فرهنگی و ذهنی برجسته کرده است.

خلاصه کتاب استعمارزدایی از ذهن

کتاب به بررسی رابطهٔ میان زبان، فرهنگ و استعمار در قارهٔ آفریقا می‌پردازد. نویسنده با روایت تجربه‌های شخصی خود از دوران کودکی و تحصیل در کنیا نشان می‌دهد چگونه زبان‌های اروپایی به‌عنوان ابزار سلطه، جایگزین زبان‌های بومی شدند و این فرایند نه‌تنها ارتباط مردم با فرهنگ و تاریخ خود را تضعیف کرد، بلکه به ازخودبیگانگی ذهنی و فرهنگی انجامید. نویسنده با تحلیل سیاست‌های آموزشی و فرهنگی استعمارگران توضیح می‌دهد که تحمیل زبان بیگانه، هماهنگی میان زبان خانه، جامعه و آموزش را از بین برد و کودکان آفریقایی را از ریشه‌های فرهنگیشان جدا ساخت. او تأکید می‌کند که زبان صرفاً وسیلهٔ ارتباط نیست؛ بلکه حامل فرهنگ، ارزش‌ها و حافظهٔ جمعی یک ملت است. در ادامه، نویسنده به نقد ادبیات آفریقایی - اروپایی می‌پردازد؛ ادبیاتی که به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی و پرتغالی نوشته شده و عمدتاً مخاطب آن طبقهٔ خرده‌بورژوازی تحصیل‌کرده است. او معتقد است این ادبیات با وجود ارزش‌های هنری نمی‌تواند بیان‌گر واقعی دغدغه‌ها و مبارزات مردم عادی آفریقا باشد. «نگوگی واتیونگو» راه‌حل را در بازگشت به زبان‌های بومی و خلق ادبیات به این زبان‌ها می‌داند؛ اقدامی که به باور او نه‌تنها به احیای هویت فرهنگی و ذهنی آفریقایی‌ها می‌انجامد، بلکه زمینه‌ساز مقاومت مؤثرتر در برابر سلطهٔ فرهنگی و سیاسی امپریالیسم است. نویسنده با اشاره به تجربهٔ خود در ترک زبان انگلیسی و نوشتن به زبان گیکویو، بر اهمیت این انتخاب برای آیندهٔ ادبیات و فرهنگ آفریقا تأکید می‌کند.

چرا باید کتاب استعمارزدایی از ذهن را بخوانیم؟

این کتاب با رویکردی انتقادی و تحلیلی به یکی از مهم‌ترین مسائل فرهنگی و هویتی جوامع استعمارزده می‌پردازد؛ نقش زبان در شکل‌گیری ذهنیت و مقاومت فرهنگی. «استعمارزدایی از ذهن» نه‌تنها تجربهٔ تاریخی آفریقا را روایت می‌کند، بلکه پرسش‌هایی بنیادین دربارهٔ رابطهٔ زبان، قدرت و هویت مطرح می‌سازد. خواندن این اثر فرصتی است برای آشنایی با دیدگاه‌های یکی از برجسته‌ترین متفکران آفریقایی دربارهٔ استعمار فرهنگی و راه‌های بازیابی استقلال ذهنی و فرهنگی. این کتاب می‌تواند نگاه تازه‌ای به اهمیت زبان‌های بومی و چالش‌های ادبیات در جوامع چندزبانه ارائه دهد و مخاطب را به تأمل دربارهٔ نقش زبان در زندگی فردی و جمعی وادارد.

خواندن این کتاب را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

مطالعهٔ این کتاب برای علاقه‌مندان به مطالعات پسااستعماری، زبان‌شناسی، ادبیات تطبیقی، تاریخ فرهنگی آفریقا و پژوهشگران حوزهٔ هویت و فرهنگ مفید است؛ همچنین برای کسانی که دغدغهٔ حفظ زبان‌های بومی، نقد سلطهٔ فرهنگی و بررسی نقش زبان در آموزش و ادبیات را دارند.

درباره نگوگی واتیونگو

«نگوگی واتیونگو» (Ngũgĩ wa Thiong'o) با نام اصلی «جیمز نگوگی» در ۵ ژانویهٔ ۱۹۳۸ به دنیا آمد و در ۲۸ مهٔ ۲۰۲۵ درگذشت. او نویسندهٔ برجستۀ کنیایی و از چهره‌های مهم ادبیات مدرن آفریقا بود که آثارش در قالب رمان، نمایشنامه، داستان کوتاه، مقاله، پژوهش، نقد ادبی و ادبیات کودک نگاشته و به بیش از ۱۷ زبان ترجمه شده است. این نویسنده به‌عنوان مهم‌ترین رمان‌نویس شرق آفریقا شناخته می‌شود و بخش بزرگی از نوشته‌هایش به نقد استعمار، دولت مرکزی کنیا و سنت‌های غیرانسانی اختصاص دارد. او به‌دلیل مواضع انتقادی‌اش بارها تحت تعقیب و بازداشت قرار گرفت و پس از دوران زندان به ایالات‌متحدهٔ آمریکا مهاجرت کرد و در دانشگاه‌های معتبری چون ییل و نیویورک به تدریس ادبیات پرداخت. از آثار شاخص او می‌توان به «بازداشت‌شده» (خاطرات زندان، ۱۹۸۱)، «استعمارزدایی از ذهن» (۱۹۸۶) و «ماتیگاری» (۱۹۸۷) اشاره کرد که هر یک تأثیر مهمی در گفتمان ادبیات آفریقا داشته‌اند. او علاوه‌بر زبان انگلیسی به زبان مادری خود می‌نوشت و بنیانگذار سنتی نوین در بازگشت به ریشه‌های بومی در ادبیات آفریقا بود. کتاب‌های «رودخانه‌ای در میان»، «گریه نکن بچه جان» و «ساحر زاغ»  هم نوشتهٔ او است. «نگوگی واتیونگو» بنیان‌گذار و سردبیر ژورنال «Mũtĩiri» بود. با اینکه بسیاری معتقد بودند این نویسنده شایستۀ دریافت جایزۀ نوبل ادبیات است، این افتخار هرگز به او اعطا نشد. در سال ۲۰۱۶ میلادی و زمانی که جایزۀ نوبل به «باب دیلن» تعلق گرفت، انتقادهای گسترده‌ای علیه آکادمی سوئد شکل گرفت و چهره‌هایی همچون «وول سویینکا» (برندهٔ نوبل) از این تصمیم انتقاد کردند.

این کتاب یا نویسنده چه جوایز و افتخاراتی کسب کرده است؟

«نگوگی واتیونگو» جوایز و افتخارات متعدد و معتبر جهانی را در کارنامه دارد. او در سال ۲۰۲۲ میلادی، جایزهٔ PEN/Nabokov Award for Achievement in International Literature را دریافت کرد؛ جایزه‌ای ویژه برای آثار ماندگار بین‌المللی. در سال ۲۰۱۹ Catalonia International Prize به او اهدا شد؛ با تقدیر از ادبیات قدرتمند و شجاعانه‌اش و دفاع او از زبان‌های آفریقایی. این نویسنده برندهٔ جوایز مهمی همچون Zora Neale Hurston–Paul Robeson Award (۱۹۹۳)، Fonlon-Nichols Prize (۱۹۹۶)، Nonino International Prize for Literature (۲۰۰۱)، و Erich Maria Remarque Peace Prize (۲۰۱۹) شده است. «نگوگی واتیونگو» علاوه‌بر این‌ها دکتری افتخاری از دانشگاه‌های معتبر جهان ازجمله ییل، ادینبرو و شماری دیگر دریافت کرده و عضو آکادمی‌های برجسته‌ای نظیر American Academy of Arts and Sciences بوده است.

نظر افراد یا مجله‌های مشهور درباره این کتاب چیست؟

«گایاتری چاکراورتی اسپیوک» (Gayatri Spivak) این کتاب را یک اثر «کلاسیک جنجالی» توصیف کرده و بر اهمیت آن در مبارزات نئوکالونیالیستی در آفریقا و دیگر کشورها تأکید کرده است؛ همچنین به «شجاعت سیاسی» و «تعهد» نویسنده اشاره کرده است. «سایمون گی‌کاندی» (Simon Gikandi) در نقد خود به این نکته اشاره کرده که نظریهٔ زبان در این کتاب ممکن است زبان را به‌عنوان یک موجودیت مستقل و هماهنگ فرهنگی معرفی کند؛ درحالی‌که زبان‌ها در واقع تحت‌تأثیر نیروهای اجتماعی و ایدئولوژیک قرار دارند.

بخشی از کتاب استعمارزدایی از ذهن

«اعضای گروه ادبیات در سال ۱۹۷۰، در بیانیه‌ای، مرکز فرهنگی کنیا را به‌عنوان ایستگاه خدماتی برای منافع خارجی محکوم کردند. همچنین این بیانیه، بازتاب فرهنگی نارضایتی فزاینده از تسلط اقتصادی و سیاسی منافع امپریالیستی در کل کشور بود. مردم تقاضا داشتند روزها و هفته‌های بیشتری به تئاتر آفریقایی اختصاص داده شود. در سال ۱۹۷۶، بحث‌های داغ دربارهٔ خشونت نژادی در پی یک ماجرا به اوج خود رسید؛ زمانی که با ضربهٔ از بینی یک بانوی سفیدپوست خارجی، بازیگر سیاه‌پوستش را حرام‌زادهٔ سیاه‌پوست خطاب کرده بود و با ضربهٔ بازیگر، خون از بینی او جاری شده بود. پلیس آمد؛ اما در رژهٔ شناسایی نتوانست چهرهٔ او را از دیگر چهره‌های آفریقایی تشخیص دهد. من و ست آداگالا، مدیر گروه نمایش کنیا فستاک ۷۷، بعداً به C.I.D احضار شدیم. دفتر مرکزی سپس به‌نیابت از رهبران گروه‌های مبتدی اروپایی شکایت کرد که ما در موفقیت شرکت‌های تئاتری آن‌ها دخالت می‌کنیم. این شکایت آشکارا نادرست بود. اما این مبارزه شکل بحث دربارهٔ کل مسئله، مفهوم و اساس‌نامهٔ یک تئاتر ملی را نیز به خود گرفت. آیا تئاتر ملی فقط یک ساختمان بود؟ آیا یک محل بود؟ آیا نوع نمایشنامه‌هایی بود که در آنجا اجرا می‌شد؟ یا مسئله فقط رنگ پوست مدیر و کارکنان بخش مدیریت بود؟»