کتاب استعاره های ویروس کرونا

کتاب استعاره های ویروس کرونا (دشمن نامرئی یا زامبی آخرالزمانی) نوشتهٔ جاناتان چارتریس-بلک و ترجمهٔ مونا بابایی توسط انتشارات اندیشه احسان منتشر شده است. این کتاب به تحلیل انتقادی استعاره‌های رایج (مانند جنگ، زامبی، آتش) در دوران همه‌گیری کووید ۱۹ می‌پردازد. همچنین نشان می‌دهد چگونه این زبان استعاری، درک عمومی، قضاوت‌های اخلاقی و واکنش‌های اجتماعی را تحت تأثیر گفتمان رسانه‌ها و سیاست‌مداران شکل داد. نسخهٔ الکترونیکی این کتاب را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب استعاره های ویروس کرونا

نظریهٔ استعاره مفهومی بر این نکته تأکید دارد که استعاره‌ها تنها ابزارهای زبانی نیستند، بلکه نقشی بنیادین در تفکر و ارتباطات ما ایفا می‌کنند. ما از طریق استعاره، مفاهیم انتزاعی و پیچیده را قابل فهم‌تر کرده و با جهان پیرامون خود ارتباط برقرار می‌کنیم. این فرآیند شناختی بر نحوهٔ مفهوم‌سازی و درنتیجه، بر رفتار ما تأثیر می‌گذارد. زبان‌شناسان شناختی معتقدند استعاره‌ها پیش از آنکه در ادبیات ظاهر شوند، در ذهن ما ریشه دارند. تحلیل استعاره‌های مفهومی در حوزه‌هایی مانند بیماری و سلامت بسیار روشنگر است؛ چنانکه «سوزان سونتاگ» استعاره‌های مرتبط با سل و سرطان را بررسی کرده است. مطالعهٔ این استعاره‌ها به ما کمک می‌کند تا درک عمیق‌تری از نحوهٔ نگرش به بیماری‌ها و شیوه‌های مواجهه با آن‌ها پیدا کنیم. در دوران همه‌گیری کووید ۱۹ نیز، استعاره‌هایی مانند «موج» بیماری، برای توضیح شدت و گسترش آن به کار رفتند، که نشان می‌دهد چگونه حتی بدون آگاهی، زندگی و تعاملات ما تحت تأثیر استعاره‌ها شکل می‌گیرد. کتاب استعاره های ویروس کرونا، نوشتهٔ جاناتان چارتریس-بلک، استاد زبان‌شناسی و متخصص مطالعات استعاره در دانشگاه غرب انگلستان، به تحلیل انتقادی استعاره‌ها، به‌ویژه با تکیه بر تحلیل پیکره‌های متنی و زمینه‌های فرهنگی، تاریخی و ایدئولوژیک می‌پردازد. او در این اثر، استعاره‌ها و تمثیل‌های دوران همه‌گیری را که بر چارچوب‌های اخلاقی تصمیم‌گیری‌های ما مؤثر بودند، بررسی می‌کند. چارتریس-بلک با استناد به شواهد زبانی، نشان می‌دهد که چگونه سیاست‌مداران و روزنامه‌نگاران از این چارچوب‌های اخلاقی بهره بردند. کتاب بر اساس نظریه چارچوب‌های اخلاقی جاناتان هایت بنا شده و توضیح می‌دهد که استعاره‌ها چگونه به ما امکان می‌دهند مسائل اخلاقی را چارچوب‌بندی کرده و مبنای روان‌شناختی تصمیماتمان را توجیه کنیم. نویسنده هم‌راستا با هایت معتقد است که اولویت‌دهی به چارچوب‌های اخلاقی متفاوت، منجر به اعمال متفاوت می‌شود و نشان می‌دهد استعاره نقشی حیاتی در شکل‌دهی به استدلال‌های عمیق اخلاقی دارد که با مواضع فلسفی، مذهبی و انسانی گره خورده‌اند. بسیاری از استعاره‌های تحلیل‌شده در این کتاب، مانند استعارهٔ «جنگ» یا «نیروهای طبیعت»، در دوران اوج همه‌گیری کووید ۱۹ در زبان فارسی نیز رایج بودند. این امر تا حدی به دلیل جهان‌شمول بودن برخی مفهوم‌سازی‌های استعاری ناشی از تجربیات مشترک بشری است. البته، برخی استعاره‌ها مانند «ایمنی گله‌ای» نیز از طریق ترجمه اخبار وارد زبان فارسی شدند، در حالی که برخی دیگر مانند استعاره‌های «جیب» و «غلاف» در فارسی کاربردی نداشتند. اگرچه اکنون از اوج همه‌گیری فاصله گرفته‌ایم، این کتاب همچنان اهمیت خود را حفظ کرده است. برخلاف برخی آثار که جذابیتشان محدود به دوره بحران بود، این اثر پژوهشی بر رابطه پایدار میان استعاره، قضاوت اخلاقی و تأثیر گفتمان قدرت (رسانه‌ها و سیاستمداران) بر واکنش عمومی تمرکز دارد. بنابراین، فارغ از زمان، کتاب نشان می‌دهد که تحلیل دقیق پیکره‌های متنی چگونه می‌تواند به درک جهت‌گیری‌های فکری و عملی ما کمک کند. امید است که مطالعات انتقادی استعاره در ایران نیز بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.

چرا باید کتاب استعاره های ویروس کرونا را بخوانیم؟

خواندن کتاب «استعاره‌های ویروس کرونا: دشمن نامرئی یا زامبی آخرالزمانی به این دلیل ارزشمند است که تحلیلی عمیق و پژوهشی از نقش بنیادین زبان و به‌ویژه استعاره‌ها در شکل‌دهی به درک، قضاوت‌های اخلاقی و واکنش‌های فردی و اجتماعی ما طی بحران جهانی کووید-۱۹ ارائه می‌دهد. این کتاب با تکیه بر تحلیل پیکره‌های زبانی و نظریه چارچوب‌های اخلاقی جاناتان هایت، نشان می‌دهد که چگونه استعاره‌های رایج (مانند جنگ، آتش، نیروی طبیعت، زامبی) که توسط رسانه‌ها و سیاستمداران به کار گرفته شدند ، بر تصمیم‌گیری‌ها و رفتارهای ما تأثیر گذاشتند. این اثر صرفاً روایتی از همه‌گیری نیست، بلکه بینشی ماندگار درباره قدرت گفتمان در زمان بحران، ابعاد شناختی و اخلاقی زبان استعاری، و چگونگی تحلیل زبان برای فهم جهت‌گیری‌های فکری و عملی جامعه فراهم می‌کند.

خواندن کتاب استعاره های ویروس کرونا را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟ 

دانشجویان و پژوهشگران به‌ویژه در رشته‌های زبان‌شناسی (مطالعات استعاره، تحلیل گفتمان، زبان‌شناسی شناختی)، مطالعات رسانه، علوم سیاسی، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی (اخلاق و اجتماعی) و بهداشت عمومی، متخصصان ارتباطات و سیاست‌گذاران شامل روزنامه‌نگاران، مسئولان بهداشت عمومی، سیاست‌گذاران و متخصصان روابط عمومی که علاقه‌مند به درک تأثیر زبان بر افکار عمومی و رفتار جامعه در شرایط بحرانی هستند، فیلسوفان و متخصصان اخلاق و کسانی که به کاربرد نظریه‌های اخلاقی در وقایع جهان واقعی و ارتباط متقابل زبان و اخلاق علاقه‌مندند و افرادی که مایل به درک عمیق‌تری از پدیدهٔ همه‌گیری کووید ۱۹، قدرت زبان در شکل‌دهی به تفکر و نحوه مواجهه جوامع با بحران‌ها هستند، مخاطبان این کتاب‌اند.

فهرست کتاب استعاره های ویروس کرونا

۱. چارچوب‌های اخلاقی و ویروس کرونا

این فصل به بررسی زمینه ظهور همه‌گیری کووید-۱۹ می‌پردازد و نظریه بنیادهای اخلاقی جاناتان هایت را معرفی می‌کند. این نظریه شامل دوگانه‌هایی مانند مراقبت/آسیب، انصاف/تقلب، وفاداری/خیانت، اقتدار/براندازی، تقدس/تنزل و آزادی/سرکوب است. نویسنده توضیح می‌دهد که چگونه این چارچوب‌ها بر تصمیم‌گیری‌های اخلاقی افراد در طول همه‌گیری (مانند ماسک زدن، فاصله‌گذاری، قرنطینه) تأثیر گذاشتند و چگونه اولویت‌دهی متفاوت به این چارچوب‌ها منجر به رفتارهای متفاوت شد. همچنین، چالش «صداقت/عدم صداقت» به عنوان یک بعد مهم اخلاقی که در مدل هایت کمتر به آن پرداخته شده، مطرح و طرح کلی فصول بعدی کتاب ارائه می‌شود.  

۲. استعاره‌های همه‌گیری: جنگ

این فصل به تحلیل رایج‌ترین چارچوب استعاری مورد استفاده در دوران همه‌گیری، یعنی استعاره «جنگ»، می‌پردازد. مفاهیمی مانند «خط مقدم»، «دشمن نامرئی»، «بلیتس» و «بسیج نیروها» بررسی می‌شوند. نویسنده با اشاره به آثار دفو و کامو، پیشینه تاریخی این استعاره را در مواجهه با طاعون نشان می‌دهد. ضمن بررسی دلایل جذابیت و کارایی این استعاره (مانند ایجاد حس اضطرار و همبستگی)، انتقادات وارد بر آن نیز مطرح می‌شود، از جمله کلیشه‌ای بودن، نادیده گرفتن علل بیماری و پتانسیل تفرقه‌افکنی. تحلیل‌های آماری از کاربرد واژگان جنگ در مطبوعات بریتانیا و نتایج یک پژوهش تجربی درباره تأثیر این استعاره بر نگرش و رفتار مردم ارائه می‌شود که نشان می‌دهد استعاره جنگ ممکن است افراد را به سمت پذیرش محدودیت‌های شدیدتر سوق دهد. در پایان به استعاره‌های آمیخته در روایت‌های شخصی بیماران پرداخته می‌شود.  

۳. استعاره‌های همه‌گیری: آتش و نیروی طبیعت

این فصل (بر اساس اطلاعات محدود موجود) به بررسی دو چارچوب استعاری مهم دیگر می‌پردازد: «آتش» (شامل مفاهیمی چون جرقه زدن، شعله‌ور شدن) و «نیروی طبیعت» (شامل موج، سونامی، درهم شکستن، معکوس کردن جریان). این استعاره‌ها برای توصیف سرعت انتشار ویروس و تأثیر آن بر سیستم‌های بهداشتی و اقتصادی به کار می‌رفتند. چارچوب نیروی طبیعت بر غیرقابل کنترل بودن و مقیاس وسیع بحران تأکید داشت و اغلب برای توجیه اقدامات فوری دولتی استفاده می‌شد. تحلیل‌های آماری و نتایج پژوهش تجربی در مورد تأثیر این استعاره‌ها بر نگرش افراد نیز در این فصل ارائه شده است.  

۴. همه‌گیری در قالب آخرالزمان زامبی‌ها

این فصل (بر اساس اطلاعات محدود موجود) به بررسی چارچوب استعاری «آخرالزمان زامبی‌ها» و میم «ویروس ماییم» می‌پردازد. نویسنده توضیح می‌دهد که چگونه در شرایط عدم قطعیت و الزام به ماندن در خانه، تخیلات برگرفته از ژانر علمی-تخیلی و ویرانشهری برای فهم و بیان تجربه همه‌گیری به کار گرفته شد. استعاره زامبی به مفاهیمی چون سرایت غیرقابل کنترل، از دست دادن عاملیت فردی و نیاز به راهبردهای بقا اشاره دارد. همچنین، میم «ویروس ماییم» به عنوان نمودی از احساس گناه بشر در قبال تخریب محیط زیست و نگاه به ویروس به مثابه مکانیزم دفاعی یا تنبیهی طبیعت تحلیل می‌شود. این فصل احتمالاً به تحلیل روانشناسی اخلاقی این چارچوب‌ها، به‌ویژه در ارتباط با بنیاد تقدس/تنزل، می‌پردازد.  

۵. همه‌گیرشناسی: علم و استعاره

این فصل (بر اساس اطلاعات محدود موجود) بر استعاره‌های مرتبط با علم و همه‌گیرشناسی تمرکز دارد. مفاهیمی چون «پیروی از علم»، «تسطیح منحنی»، «مصونیت گله‌ای» و «اسپایک» (جهش ناگهانی آمار) تحلیل می‌شوند. نویسنده نشان می‌دهد چگونه «علم» به مثابه یک مرجع قدرت اخلاقی درآمد و استعاره‌های علمی چگونه برای توجیه سیاست‌های دولتی به کار رفتند. بحث مفصلی درباره استعاره مناقشه‌برانگیز «مصونیت گله‌ای»، معانی ضمنی حیوانی آن، انتقادات وارد بر آن و تلاش برای جایگزینی‌اش با عبارات خنثی‌تر (مانند مصونیت جمعی توسط جاناتان ون تام) صورت می‌گیرد. ارتباط این استعاره‌ها با بنیادهای اخلاقی مانند مراقبت/آسیب و صداقت/عدم صداقت نیز بررسی می‌شود.  

۶. بیماری، مهار و زبان

این فصل (بر اساس اطلاعات محدود موجود) به ریشه‌های تاریخی و فرهنگی مفهوم «مهار» در مواجهه با بیماری‌های همه‌گیر می‌پردازد. با ارجاع به اقداماتی چون «قرنطینه»، «سد بهداشتی» (cordon sanitaire)، آسایشگاه‌های جذامیان و طاعونی‌ها، و روایت دفو از طاعون لندن، نشان داده می‌شود که چگونه تجربه تاریخی مهار، چارچوب‌های ذهنی و اخلاقی ما را شکل داده است. ارتباط میان کنترل بیماری و کنترل جرم نیز بررسی می‌شود. همچنین، با ذکر مثال «ریه آهنی» برای بیماران فلج اطفال، مهار به عنوان نوعی درمان تحلیل می‌شود. در بخش پایانی، نویسنده با تکیه بر نظریه زبان‌شناسی شناختی، توضیح می‌دهد که چگونه تجربه تجسم‌یافته مهار، منجر به شکل‌گیری «طرحواره ظرف» (container schema) و استعاره‌های فضایی (داخل/خارج) شده است که درک ما از بدن، ذهن، احساسات و حتی دولت-ملت را ساختار می‌بخشد.  

۷. حباب، پیله، حلقهٔ حفاظتی و پتری دیش: چارچوب مهار و همه‌گیری

این فصل (بر اساس اطلاعات محدود موجود) به تحلیل استعاره‌های خاصی می‌پردازد که در دوران همه‌گیری برای توصیف اشکال مختلف مهار و جداسازی به کار رفتند و همگی بر پایه «طرحواره ظرف» هستند. استعاره‌هایی نظیر «حباب اجتماعی»، «پیله کردن»، «حلقه حفاظتی»، «پتری دیش» (ظرف کشت میکروب)، «سنگر»، «غلاف» و «جیب» بررسی می‌شوند. نویسنده احتمالاً به تحلیل بار معنایی و اخلاقی هر یک از این استعاره‌ها می‌پردازد؛ برای مثال، اینکه در «حباب» و «پیله» آنچه درون ظرف است ارزشمند تلقی می‌شود، در حالی که در «جیب عفونت» یا «پتری دیش» محتوای ظرف منفی است. تأثیر این استعاره‌ها بر فعال‌سازی بنیادهای اخلاقی مختلف نیز مورد بحث قرار می‌گیرد.  

۸. مجازهای همه‌گیری

این فصل (بر اساس اطلاعات محدود موجود) به نقش «مجاز» (metonymy) در کنار استعاره، در چارچوب‌بندی اخلاقی همه‌گیری می‌پردازد. نویسنده با شناسایی تصاویر و واژه‌های کلیدی در رسانه‌ها، چهار مجاز تصویری اصلی را تحلیل می‌کند: ماسک، لباس محافظ (PPE)، تابوت/نعش‌کش و رنگین‌کمان. استدلال می‌شود که این مجازها چگونه دسترسی ذهنی به دیدگاه‌های اخلاقی خاصی را فراهم کردند؛ برای مثال، رنگین‌کمان به نمادی از همبستگی و امید تبدیل شد که بر بنیاد اخلاقی مراقبت استوار بود. قراردادهای نام‌گذاری بیماری‌ها و سویه‌های ویروس نیز احتمالاً از منظر مجاز بررسی می‌شوند.  

۹. جادو، معجزه درمان و تفکر استعاری در جنبش ضد واکسن

این فصل (بر اساس اطلاعات محدود موجود) به مسئله اطلاعات نادرست و جعلی درباره کووید-۱۹ و درمان‌های آن می‌پردازد. نویسنده تحلیل می‌کند که چگونه رسانه‌ها و سیاستمداران از استعاره برای نقد اخلاقی طرفداران «درمان‌های معجزه‌آسا» (که اغلب به عنوان درمان جعلی معرفی می‌شدند) استفاده کردند. استعاره‌های مرتبط با جادو مانند «گلوله نقره‌ای/جادویی»، «معجون جادویی» یا «عصای جادویی» که توسط رهبران سیاسی به کار رفتند، بررسی می‌شوند. همچنین، تفکر استعاری حاکم بر گفتمان موافقان و مخالفان واکسن تحلیل می‌شود و نشان داده می‌شود که چگونه چارچوب‌های اخلاقی جنبش ضدواکسن (اغلب متکی بر بنیاد تقدس/تنزل و آزادی/سرکوب) در استعاره‌هایی مانند «انسان حیوان است» ریشه دارد.  

۱۰. صداقت و عدم صداقت در زبان همه‌گیری

این فصل به جمع‌بندی مباحث کتاب می‌پردازد و بر نقش حیاتی زبان، به‌ویژه استعاره و مجاز، در شکل‌دهی به پاسخ‌های اخلاقی و اجتماعی به همه‌گیری تأکید می‌کند. نویسنده استدلال‌های اصلی درباره چارچوب‌های استعاری مختلف (جنگ، آتش، طبیعت، زامبی، علم، مهار) و ارتباط آن‌ها با بنیادهای اخلاقی هایت را مرور می‌کند. بار دیگر بر اهمیت بنیاد «صداقت/عدم صداقت» که معتقد است در نظریه هایت مغفول مانده، تأکید می‌شود و نشان داده می‌شود که چگونه بی‌صداقتی رهبران و عدم تطابق گفتار و عملشان، اعتماد عمومی را خدشه‌دار کرد. در نهایت، نویسنده خواهان استفاده صادقانه از زبان و استعاره‌هایی است که با تجربه زیسته هماهنگ باشند، خرد را تقویت کنند و به بهبود زندگی و سلامت انسان کمک نمایند. 

بخشی از کتاب استعاره های ویروس کرونا

«پیله‌بندی برای حفاظت فردی‌تان توصیه می‌شود و خود شما داوری خواهید کرد این دستورالعمل را تا چه میزان به کار بندید. اگر اطمینان ندارید ازنظر پزشکی جزء یکی از دسته‌های بسیار آسیب‌پذیر ـ که پیش‌تر برشمردیم ـ قرار می‌گیرید یا خیر، لازم است دغدغه‌تان را با پزشک عمومی یا پزشک بالینی بیمارستان مطرح کنید.

حق شما برای تشخیص این موضوع که تا چه حد دستورالعمل‌های مربوط به پیله‌بندی را برای خودتان مناسب می‌دانید محفوظ است. باوجود این، سالمندان (هفتادسال و بالاتر) و کسانی که بیماری‌های مزمن قبلی دارند بیشتر در معرض ابتلا به عفونت کوویدـ ۱۹ هستند و احتمالاً عواقب شدید ناشی از ابتلا به بیماری را تجربه می‌کنند؛ بنابراین، همچنان توصیه می‌شود برای حفظ سلامت در پیله‌تان بمایند.

در این عبارات تااندازه‌ای تضاد به چشم می‌خورد: گزاره با اذعان به این موضوع آغاز می‌شود که تفسیرِ موضوع به انتخاب خود فرد بستگی دارد و بحث مهار داوطلبانه است ولی در ادامه به مشخص‌کردن آن دسته از گروه‌های اجتماعی می‌پردازد که این دستورالعمل درموردشان کاربرد دارد. به واژهٔ تقابلی «باوجود این» در بند دوم توجه کنید. این تعبیر نشان می‌دهد این گروه‌ها نباید موضوع را به‌صورت شخصی داوری کنند، بلکه لازم است پیرو آنچه «توصیه شده است» باشند و بدین‌ترتیب، بر مهاری اجباری دلالت دارد. بنابراین، ارزیابی‌ای که فرد از خطر دارد تابع مقوله‌بندی اجتماعی مفهوم «پیر» یا قرارگیری در «وضعیت مزمن» است. بی‌گمان، با چنین توصیه‌ای فقط عاملیت افراد مسن محدود نشد، موقعیت پرستاران آنها نیز به خطر افتاد. خود من وقتی این محدودیت‌ها را شنیدم، دیگر خیلی کمتر از قبل تمایل داشتم مادرم را با صندلی چرخ‌دارش بیرون برم تا همان‌طور که دوست داشت دور برکه «راه برود»، زیرا در آن شرایط اگر مشکلی ایجاد می‌شد، من مقصر بودم. شاید اگر خبر داشتم او از این بیماری همه‌گیر جان سالم به در نمی‌برد، باز هم بیرون می‌بردمش؛ اما در آن زمان پیام رسمی این بود که باید محتاط بود و فعلاً از کیفیت زندگی چشم پوشید. البته، مادر من خوشبختانه همیشه آن‌قدرها هم مرعوب گفتمان رسمی نمی‌شد.»