کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران (جلد دوم)

کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران (جلد دوم) نوشتهٔ جلال آل احمد است. نشر ارس این کتاب را منتشر کرده است. این اثر به مفهوم «روشنفکر»، منشأ آن، انواع آن و نمونه‌های بسیار پرداخته است.

درباره کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران (جلد دوم)

کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران (جلد دوم) در سال ۱۳۴۳ نوشته و نخستین بار در سال ۱۳۴۷ خورشیدی منتشر شد. جلال آل احمد در این کتاب، مفهوم روشن‌فکری، پایگاه‌های طبقاتی آن در ایران و عملکرد روشنفکران ایرانی را بررسی کرده است. این نویسندهٔ معاصر ایرانی در این کتاب، به ذکر مصادیق روشنفکری از نظر خودش پرداخته و در این راستا، ابتدا پیامبران را در سرلوحهٔ فهرست روشنفکران قرار داده و در مراتب بعد از کسانی همچون سیاوش (شخصیت اساطیری ایران که خونش بی‌گناه ریخته شد)، گئومات، زرتشت، مانی، مزدک، بزرگمهر و خاندان برمکی نام برده و بعد در دورهٔ اسلامی به شخصیت‌هایی مانند فردوسی، ابوریحان بیرونی، ابو علی سینا، ناصرخسرو، خیام، حسن صباح و مولوی اشاره کرده و این فهرست را ادامه داده تا برسد به سید جمال‌الدین اسدآبادی، قائم‌مقام فراهانی و میرزا تقی‌خان امیرکبیر. او افرادی همچون سعدی، عنصری، فرخی و قاآنی را هم مستعد روشنفکرشدن دانسته، اما معتقد است که آن‌ها از برخی از صفات لازم برخوردار نبوده‌اند و در نتیجه نمی‌توانند در لیست یادشده جایی داشته باشند. در این لیست، اسامی شخصیت‌های غیرایرانی مثل ژان پل سارتر، برتراند راسل، آندره ژید، آنتونیو گرامشی و ریمون آرون هم دیده می‌شود. علاوه‌بر این، شخصیت‌هایی مثل ملک‌المتکلمین، احمد کسروی، ملک‌الشعرا بهار، علی‌اکبر دهخدا، محمد مصدق، نیما یوشیج و خلیل ملکی هم در لیست روشنفکران ایرانی جلال آل‌احمد قرار گرفته‌اند. به‌گفتهٔ «حسین شیخ رضایی»، «در خدمت و خیانت روشنفکران» پس از «سه‌مقاله» و «غرب‌زدگی»، سومین کتاب نظری جلال آل احمد است که از دو اثر پیش مفصل‌تر نوشته شده است.

گفته شده است کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران که مانیفست فکری جلال آل‌احمد است، به‌خاطر وقایع پس از قیام ۱۵ خرداد و برملاشدن خیانت روشنفکران غرب‌زدهٔ ایرانی و آشکارشدن چهرهٔ حقیقی آن‌ها نوشته شده است. جلال آل‌احمد پس از رویدادها بر آن شد در عقاید و ایدئولوژی‌های گذشتهٔ خود تجدیدنظر کند، به اصالت و هویت گذشتهٔ فرهنگی خود رجوع کند و از حزب‌بازی و سیاست‌گرایی بی‌اصالت دست بردارد. حاصل این بینش فکری جدید او، در کتاب «در خدمت و خیانت روشنفکران» تجلی یافته است. این کتاب در یک پیش‌درآمد و هفت فصل تنظیم شده است و گاه در هر فصل تنها به یک موضوع و گاه به چند موضوع پرداخته است. آنچه در پیش‌درآمد این کتاب موردبحث قرار گرفته، تلاش نویسنده در زمینه‌سازی و فراهم‌کردن تمهیدی برای ورود به بحث اصلی کتاب است که پیرامون مفهوم روشنفکر می‌چرخد. عنوان هفت فصل این اثر مشهور عبارت است از «روشنفکر چیست؟ کیست؟»، «روشنفکر خودی است یا بیگانه؟»، «زادگاه‌های روشنفکری»، «روشنفکران سنتی: نظامیان و روحانیان»، «روشنفکران ایرانی کجا است؟»،‌ «نمونه‌های اخیر روشنفکری» و «روشنفکر و امروزه روز». جلد دوم این مجموعه (کتاب حاضر)، چهار فصل پایانی را در بر گرفته است.

خواندن کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران (جلد دوم) را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به دوستداران مطالعه درمورد مفهوم روشنفکر از دریچهٔ نگاه جلال آل‌احمد پیشنهاد می‌کنیم.

درباره جلال آل احمد

سید جلال‌الدین سادات آل‌احمد در ۱۱ آذر ۱۳۰۲ در خانواده‌ای مذهبی و روحانی در محلهٔ سید نصرالدین شهر تهران به دنیا آمد. او نویسنده، روشنفکر سوسیالیست، منتقد ادبی و مترجم ایرانی، پسرعموی سید محمود طالقانی و همسر سیمین دانشور بود. در دههٔ ۱۳۴۰ به شهرت رسید و در جنبش روشنفکری و نویسندگی ایران تأثیر بسزایی گذاشت. دانش‌آموختهٔ رشتهٔ زبان و ادبیات فارسی در دانشسرای عالی تهران بود. تحصیل را تا دورهٔ دکترای ادبیات فارسی ادامه داد، اما سرانجام از ادامهٔ آن صرف‌نظر کرد. در جوانی (با حفظ گرایش‌های مذهبی)، به‌نوعی به روحانیت پشت کرد و نیز به جریان توده پیوست. تأثیری گسترده بر جریان روشنفکری دوران خود داشت و افزون بر نگارش داستان، به نوشتن مقالات اجتماعی، پژوهش‌های مردم‌شناسی، سفرنامه‌ها و ترجمه‌های متعدد می‌پرداخت. می‌توان مهم‌ترین ویژگی ادبی آل‌احمد را نثر او دانست؛ نثری فشرده، موجز و درعین‌حال عصبی و پرخاشگر که نمونه‌های خوب آن را در سفرنامه‌های «خسی در میقات» یا ناداستان «سنگی بر گوری» می‌توان دید و خواند.

نخستین مجموعهٔ داستان او «دیدوبازدید» نام داشت. در سال ۱۳۲۶ دومین کتابش، «از رنجی که می‌بریم» را هم‌زمان با کناره‌گیری از حزب توده چاپ کرد؛ کتابی که بیانگر داستان‌های شکست مبارزاتش در این حزب است. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به‌عنوان ضربه‌ای سنگینی بر پیکر آزادی‌خواهان، آل‌احمد نیز افسرده شد. در این سال‌ها، کتابی را تحت‌عنوان «سرگذشت کندوها» به چاپ رساند. کتاب‌های «اورازان»، «تات‌نشین‌های بلوک زهرا» و «مدیر مدرسه» در همین دوران نوشته شدند. جلال آل‌احمد را ادامه‌دهندهٔ راهی می‌دانند که پیش از او، محمدعلی جمالزاده و صادق هدایت در ساده‌نویسی و استفاده از زبان و لحن عموم مردم در محاوراتْ آغاز کرده بودند؛ استفاده از زبان محاوره‌ای به‌وسیلهٔ جلال به اوج رسید و گسترش یافت.

برخی از داستان‌های آل احمد: پنج داستان (۱۳۵۰)، نفرین زمین (۱۳۴۶)، سنگی بر گوری (نوشتهٔ ۱۳۴۲، چاپ ۱۳۶۰)، نون والقلم (۱۳۴۰)، مدیر مدرسه (۱۳۳۷)، سرگذشت کندوها (۱۳۳۷)، زن زیادی (۱۳۳۱)، سه تار (۱۳۲۷)، از رنجی که می‌بریم (۱۳۲۶)، دید و بازدید (۱۳۲۴) و...

مقاله‌ها: «گزارش‌ها» (۱۳۲۵)، «حزب توده سر دو راه» (۱۳۲۶)، «هفت مقاله» (۱۳۳۲)، «غرب زدگی» (۱۳۴۱)، «کارنامه سه ساله» (۱۳۴۱)، «ارزیابی شتاب‌زده» (۱۳۴۳)، «یک چاه و دو چاله» (۱۳۵۶)، «در خدمت و خیانت روشنفکران» (۱۳۵۶)، «اسرائیل، عامل امپریالیسم» و...

مشاهدات و سفرنامه‌ها: اورازان (۱۳۳۳)، تات‌نشین‌های بلوک زهرا (۱۳۳۷)، جزیرهٔ خارک درّ یتیم خلیج فارس (۱۳۳۹)، خسی در میقات (۱۳۴۵)، سفر به ولایت عزرائیل (۱۳۶۳)، سفر روس (۱۳۶۹) و...

ترجمه‌ها: تشنگی و گشنگی اثر اوژن یونسکو (۱۳۵۱ - با همکاری منوچهر هزارخانی)، چهل طوطی، قصه‌های کهن هندوستان (با سیمین دانشور، ۱۳۵۱)، عبور از خط اثر ارنست یونگر (با محمود هومن، ۱۳۴۶)، مائده‌های زمینی اثر آندره ژید (با پرویز داریوش، ۱۳۴۳)، کرگدن اثر اوژن یونسکو (۱۳۴۵)، بازگشت از شوروی اثر آندره ژید (۱۳۳۳)، دست‌های آلوده اثر ژان پل سارتر (۱۳۳۱)، سوءتفاهم اثر آلبر کامو (۱۳۲۹)، بیگانه اثر آلبر کامو (با خبره‌زاده، ۱۳۲۸)، قمارباز اثر فئودور داستایوفسکی (۱۳۲۷)، محمد و آخرالزمان اثر پل کازانوا (۱۳۲۵) و... .

از میان خدمات دیگرِ این نویسنده و متفکر به ادبیات فارسی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: معرفی آلبر کامو به جامعهٔ ادبی، معرفی بیشتر شعر نو نیمایی و کمک به گسترش آن، حمایت از شاعرانی چون احمد شاملو و نصرت رحمانی، ایجاد جهشی بی‌سابقه در نثر فارسی با نثر خودش، ایجاد تشکل‌های ادبی و صنفی (از جمله کانون نویسندگان ایران و انتشار مقالات گوناگون).

جلال آل احمد ۱۸ شهریور ۱۳۴۸ درگذشت.

بخشی از کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران (جلد دوم)

«نخست اینکه بهتر بود به جای روشنفکر ایرانی می‌گذاشتم روشنفکر فارسی‌زبان. چون دو مشخصهٔ اصلی روشنفکری که انسان‌دوستی باشد و آزاداندیشی، اجازه نمی‌دهد که روشنفکر را در هر کجای عالم که باشد محدود به مرز و سامانی کرد یا به تبعیت از ملت‌پرستی غالی و در بسته‌ای واداشت که از مشخصات یک شهرنشینی تازه به دوران رسیده است. و روشنفکر ایرانی از آذربایجان هم هست با زبان مادری ترکی؛ از کردستان هم هست با زبان مادری کردی؛ از خوزستان هم هست با زبان مادری عربی. اما چون سیاست دولت‌ها و حکومت‌های ایرانی از صدر مشروطه به این سمت بر ایجاد و اعمال نوعی وحدت ملی است - که انقلاب مشروطه را نوعی به وجودآورندهٔ مفاهیم ملت و ملیت دانسته‌اند - در تمام این مدت چه کوشش‌ها شده است برای یک‌دست کردن زبان و آداب مردم نواحی مختلف مملکت. و از این راه در عین‌حال که چه سودها برخاسته، چه زیان‌ها نیز بار آمده که در صفحات آینده به مورد یکی از آن‌ها که اخراج زبان ترکی است از حوزهٔ مدرسه و فرهنگ، اشاره خواهیم کرد.

نکتهٔ فرعی دوم این که به علت همین اختلاف زبان مادری، روشنفکر ایرانی دچار اغتشاش فکری شده است و در ایجاد ارتباط میان دسته‌ها و رسته‌های مختلف خود درمانده. به همین دلیل است که روشنفکر خوزستانی با ممالک عربی و و رادیوهای ایشان بیشتر مربوط است تا با آن‌چه از تهران می‌رود؛ و همچنین است در مورد روشنفکران کرد که تمام توجهشان به قضایایی است که در میان کردهای شمال عراق می‌گذرد، روشنفکر آذربایجانی چه در قضایای مشروطه و چه در واقعهٔ خیابانی و چه در داستان دموکرات فرقه‌سی، به سوسیال دموکراسی قفقاز توجه داشته. قیام تبریز در قضیهٔ مشروطه در عین‌حال که نوعی ادعای همسری با تهران است (تبریز ولیعهدنشین - تهران شاه‌نشین)، از طرف دیگر معارضهٔ روشنفکران اثرپذیرفته از سوسیال دموکراسی قفقاز است با روشنفکران غرب‌زده و از فرنگ رسیدهٔ تهران؛ یعنی که اگر به قیام تبریز و داستان ستارخان و باقرخان و آن قیام توده‌ای و زد و خوردهای کوچه‌ای، سخت می‌بالیم - حتی ما تهرانی ها - به این دلیل است که تنها در تبریز بود که نهضت مشروطه محتوای توده‌ای یافت و محتوای مبارزهٔ ضد استعماری.»