کتاب چیستی و چرایی ادبیات قدسی

کتاب چیستی و چرایی ادبیات قدسی نوشتهٔ سیدعلی شجاعی است و انتشارات نیستان هنر آن را منتشر کرده است. این کتاب درآمدی بر روش‌نامهٔ ادبیات آیینی است.

درباره کتاب چیستی و چرایی ادبیات قدسی

رمان تاریخی شکلی از روایت داستانی و ترکیبی از داستان و تاریخ است. در رمان تاریخی از قالب داستان برای روایت تاریخ استفاده می‌شود و عنصر تخیل به‌مثابه ابزاری برای به نمایش گذاشتن دوره‌ای از تاریخ و شرح رویدادهای مربوط به آن دوره مورد استفاده قرار می‌گیرد.  گونه‌ای از ادبیات تاریخی ادبیات آیینی است که دین، آداب، تعالیم و آن‌چه را مربوط به مذهب و دین است، مضمون اصلی و آشکار خود قرار می‌دهد.

فصل مشترک ادبیات آیینی با ادبیات تاریخی، همان مقوله تاریخ است. هر دو، گونه‌ای از ادبیات‌اند؛ اما محتوای تاریخ در ادبیات آیینی با رمان تاریخی متفاوت است. به‌طورکلی، ادبیات بر دو شکل گسترش پیدا می‌کند: بر مبنای تخیل صرف و یا تخیل بر مبنای واقعیت. رمان تاریخی و ادبیات آیینی در قالب دوم، یعنی تخیل بر مبنای واقعیت جای می‌گیرند. با این تفاوت که در رمان تاریخی الزامی به پایبندی به همه وجوه تاریخ نیست. درواقع، تاریخ می‌تواند به‌منزله بستری باشد برای روایت یک موضوع تخیلی. این در حالی است که در ادبیات آیینی به‌طور اعم و رمان آیینی به‌طور اخص، مقوله تاریخ حول حضور و نقش‌آفرینی یکی از معصومین بیان می‌شود؛ در واقع، در این ادبیات، تاریخ عنصری ثانویه و یا پیش‌زمینه داستان نیست؛ بلکه اصل است چرا که داستان با حضور معصوم یا اهل بیتی از معصوم شکل می‌گیرد و قصه آن ثابت است و قابل‌تغییر نیست.

نویسنده رمان آیینی، گاه برای پیشبرد داستان می‌تواند به خلق شخصیت‌ها و وقایع ساختگی بپردازد. این شخصیت‌ها و وقایع در منابع تاریخی وجود ندارند و تنها ساخته و پرداخته ذهن نویسنده هستند و نقش مهمی در گسترش مضمون، جذابیت داستان و روشن‌تر شدن شخصیت اصلی داستان ایفا می‌کنند. این در حالی است که تاریخ‌نگاری یا بازنویسی تاریخ غالباً عاری از این ظرافت‌های ادبی و هنری است.

وجه تمایز و تفاوت دیگر ادبیات آیینی با سایر گونه‌های ادبی، این است که گونه ادبیات آیینی، گونه به‌کمال رسیده‌ای نیست و هیچ روش‌نامه و مانیفستی برای آن وجود ندارد. در واقع هر اثری که خلق می‌شود، خودش مکتب‌ساز این‌گونه است. به این معنا که در خلق آثار غیر آیینی، از اصول و قواعد مکاتب ادبی موجود استفاده می‌شود؛ اما در خلق آثار آیینی هر نویسنده و هر اثر به‌مثابه الگویی برای اثر بعدی و خالقش به شمار می‌آید. در واقع آثار تولیدشده خشتی می‌شود بر روی خشت دیگر این‌گونه!

در کتاب چیستی و چرایی ادبیات قدسی ابتدا به بررسی اهمیت منابع مطالعاتی و جایگاه پژوهش در فرایند خلق یک اثر آیینی پرداخته می‌شود. سپس گونه‌های رمان آیینی را در سه بخشِ رمان آیینی در مقام تألیف از منظر درون‌دینی، رمان آیینی در مقام تألیف از منظر برون‌دینی و رمان آیینی در مقام مؤلف مورد بررسی قرار می‌دهد و در پایان اشاره‌ای کوتاه به خلاقیت در رمان آیینی خواهد داشت.

عناوین موضوعات پس از بررسی چگونگی تحقیق، به ترتیب زیر خواهد آمد:

۱. ادبیات آیینی در مقام تألیف از منظر درون‌دینی:

۱.۱. تاریخی:

الف. زندگی و زمانه معصوم

ب. واقعه تاریخی با حضور معصوم

ج. واقعه تاریخی بی‌حضور معصوم

د. قصص قرآنی

۱.۲. اجتماعی. امروزی. آپارتمانی:

الف. توحیدی

ب. اخلاقی. آداب زندگی

ج. معجزات و کرامات (شگفت دینی)

د. نوامیس و قوانین خلقت

۲. ادبیات آیینی در مقام تألیف از منظر برون‌دینی

۳. ادبیات آیینی در مقام مؤلف

خواندن کتاب چیستی و چرایی ادبیات قدسی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران حوزهٔ ادبیات پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب چیستی و چرایی ادبیات قدسی

«ممنوعیت خیال در کلام و فعل معصوم

مهم‌ترین مسئله در این بخش این است که در کلام و فعل معصوم خیال جایز نیست؛ یعنی هیچ کلمه و هیچ کنش غیرقابل استنادی را نمی‌توان به معصوم نسبت داد.

برای مثال اگر منابع تاریخی تصریح می‌کنند که حضرت علی (ع) سال‌های پایانی عمرشان را در عراق (بصره یا کوفه) به سر بُرده‌اند، نویسنده نمی‌تواند در این سال‌ها داستانی بگنجاند که امام در شام یا مدینه حضور داشته باشند.

البته در این مورد استثنائاتی نیز وجود دارد که به «سکوت تاریخ» مربوط می‌شود. چنان‌چه تاریخ در دو موضوع زیر سکوت کرده باشد، ورود خیال جایز است:

اول؛ هم‌زمانی واقعه و کلام

دوم؛ ادوات کنش (زبان حال)

برای تبیین موضوع به ذکر چند مثال می‌پردازیم:

در مورد هم‌زمانی واقعه و کلام معصوم، کنش‌هایی از طرف معصوم وجود دارد که زمان آن‌ها کاملاً مشخص است. به عبارت دیگر کنش به زمان سنجاق شده است. مثلاً این فرمایش پیامبر (ص) که «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» زمان و مکان خاص دارد؛ یعنی زمان و مکان این کلام کاملاً مشخص است: هجدهم ذی‌الحجه در غدیر خم؛ یعنی در این رابطه، تاریخ ساکت نبوده است و افزودن خیال به این فرمایش، جایز نیست.

اما برای این حدیث از حضرت علی (ع) که فرمودند: «لا میراث کالادب» زمان یا مکان خاصی ذکر نشده است؛ لذا تاریخ در مورد زمان و مکان آن ساکت است و افزودن خیال به آن جایز است.

روشن است که منظور از سکوت تاریخ، سکوتی است که برای آن قرینه‌ای وجود نداشته باشد. منظور از قرینه، قرائنی هستند که با ارجاع به آن‌ها می‌توان صحت و سقم موضوعی را مورد بررسی قرار داد.

به‌عنوان مثال، تاریخ در مورد مکان یا زمان بعضی از خطبه‌های حضرت امیر (ع) ساکت است ولی به قرینه می‌توان زمان و مکان آن را مشخص کرد. مثلاً در مورد خطبه «شقشقیه» امام علی (ع) به قرینه نکات تاریخی خطبه از جمله: سخن گفتن امام از ناکثین (اصحاب جمل، جمادی سال ۳۶ قمری) و قاسطین (معاویه و یارانش در صفّین، اواخر سال ۳۶ و اوایل سال ۳۷) و مارقین (خوارج نهروان، اواخر سال ۳۷ یا در سال ۳۸) و به قرینه حضور ابن عباس در کوفه، می‌توان حدس زد این خطبه را امام در اواخر سال ۳۸ یا اوایل سال ۳۹ در کوفه ایراد فرموده‌اند. با این وصف نمی‌توان در رمان این خطبه را برای زمان حضور حضرت در مدینه استفاده کرد.

موضوع دوم ادوات کنش یا به تعبیری زبان حال است که در صورت سکوت تاریخ در این بخش، می‌توان به قصه اصلی خیال افزود. منظور از ادوات کنش در این‌جا، عملی است که با کنش معصوم هم‌راه است و تاریخ در رابطه با آن خبر مشخصی ندارد و پرداختن به آن بلامانع است.

به‌طور مثال در مقاتل آمده است که امام حسین (ع) به میدان رفتند، اما تاریخ از ادوات این عمل مانند زره پوشیدن، شمشیر بستن و سوارشدن بر اسب حرفی به میان نیاورده است؛ در این موقعیت می‌توان ادوات را به فعل امام اضافه کرد.

یا در روایاتی آمده است که امام حسن عسگری (ع) در هنگام عبور از یک معبر به‌منظور حفظ جان شیعیان، به آن‌ها اشاره می‌کرده‌اند که به امام سلام نکنند. این کنش در تاریخ آمده است اما به نحوه آن، یا به تعبیری به ادوات آن اشاره‌ای نشده است.

در این موارد نویسنده، کلام و کنشی را از خود به متن اضافه نمی‌کند بلکه ملاک افزودن ادوات کنش، صرفاً کلام درست و معقول و قرینه فعل خودِ معصوم است.»