کتاب نیم نگاهی به خودمان

کتاب نیم نگاهی به خودمان پژوهش جبار رحمانی است و انتشارات اندیشه احسان آن را منتشر کرده است. این کتاب جستارهایی پیرامون فرهنگ و جامعه ایرانی از دید یک انسان‌شناس است.

درباره کتاب نیم نگاهی به خودمان

فرهنگ و جامعه، کلیت‌های پیچیده‌ای هستند که نمی‌توان به‌سادگی مدعی شناخت عمیق آنها شد. ازاین‌رو هر تلاشی برای شناخت یک جامعه و فرهنگ را می‌توان نوعی گمانه‌زنی درنظرگرفت، گمانه‌زنی‌هایی که ترکیبی هستند از حدس‌ها و ایده‌های اوّلیه برای شناخت محیط پیشِ رو. این موضوع در مورد جامعهٔ ایرانی که ترکیبی چهل‌تکه از فرهنگ‌ها، اقوام و زبان‌ها در تاریخی پرتلاطم است، رنگ و بوی خاص خودش را دارد. در خصوص شناخت جامعهٔ ایرانی با همهٔ پیچیدگی‌های قومی، فرهنگی، مذهبی، زبانی و ... نمی‌توان به‌سادگی از یک شناخت جامع و فراگیر دربارهٔ آن صحبت کرد. لذا هر نوشته‌ای و هر پژوهشی درنهایت شناخت بخشی از این جامعه در لحظات خاص و در بسترهای خاصی است. کتاب نیم نگاهی به خودمان نیز چنین وضعی دارد، هرچند به نام فرهنگ و جامعهٔ ایرانی است، اما درنهایت نیم‌نگاهی یا گمانه‌هایی است دربارهٔ برخی از وجوه این جامعه و فرهنگ. لذا این اسم فراگیر نه از جهت ادعای عام شناخت همه‌جانبهٔ جامعهٔ ایرانی، بلکه به جهت تسهیل در نام‌گذاری است.

اما ایدهٔ اصلی این جستارهای مختلف در باب جامعهٔ ایرانی، شناخت برخی از ابعاد و وجوه زندگی ما و مکانیسم‌ها و فرایندهایی است که زندگی را نه‌تنها در سطوح خرد روزمره، بلکه در کلان‌ترین وجه ساخته‌اند. زیرا نمی‌توان این دو سطح را مجزا از هم و گاه غریبه از هم درنظرگرفت. زندگی در کلان‌ترین سطح خودش همسو و متناسب با الگوها و نظم‌های منطقی و معنایی است که در سطوح خرد کنشگری جاری است. به‌همین‌دلیل این نوشتارها ازیک‌سو گاه به ساختارهای کلان و عمیق اشاره دارند و گاه به الگوهای ریز تعامل میان‌فردی در خردترین سطح زندگی. اما در پس همهٔ آنها، تلاشی است برای شناخت جریان زندگی در این جامعه. البته، نمی‌توان آن را صرفاً نوعی آسیب‌شناسی فرهنگ ایرانی دانست، هرچند وجوه آسیب‌شناختی و مسئلهٔ شناختی در آن برجسته است، اما مسئلهٔ اصلی در پس این جستارها آن است که ما چگونه جامعه و زندگی‌مان را از خلال کنش‌های ریز فردی و ساختارهای کلان اقتصادی و سیاسی می‌سازیم و ازاین‌رو برای بهبود و تغییر هم نباید صرفاً منتظر معجزه‌ای از آسمان برای شفای ساختارهای سیاسی و اقتصادی باشیم، بلکه تغییر باید در همهٔ سطوح و مهم‌تر از همه از خودمان شروع شود. 

جستارهایی که در این کتاب آمده است، بخشی از تأملات جبار رحمانی به‌عنوان یک انسان‌شناس در جامعهٔ ایرانی است، تأمّلاتی که در قالب جستارهایی نوشته شده و پیشتر در مجلات و کتاب‌ها و روزنامه و خبرگزاری‌ها منتشر شده‌اند. 

فهرست این کتاب از این قرار است:

بخش اول: فرهنگ، هویت و قدرت در ایران

مسئلهٔ نظریهٔ هویت در ایران

تحلیلی بر فرهنگ ایران در چهار دههٔ اخیر

بحثی در باب ریشه‌های الگوهای فرهنگی ایرانیان

آسیب‌شناسی اجتماعی آسیب‌زده و آسیب‌زا در ایران امروز (بحران در کجاست؟)

هویت صاحب‌منصب ایرانی

قبیله‌گرایی اخلاقی در ایران امروز

فرهنگ و شخصیت در اصفهان

بخش دوم: الگوهای بنیادین فرهنگی در میان ایرانیان

«ابهام» در تعاملات ایرانیان

در باب مفهوم «قسمت و تقدیر» در فکر و فرهنگ ایرانی

نخبگی و مسئلهٔ رابطه با مردم

در باب تنهایی و لزوم بازگشت تنهایی آیینی به زندگی ما

در باب امر عمومی و فضای عمومی در فرهنگ ایران

در بی‌قانونی قانون

«کار نشد نداره»

جامعهٔ ایرانی به‌مثابهٔ جامعه‌ای مضطرب و ناامن

بخش سوم: پدیدهٔ چندفرهنگی در ایران

پیرامون چندفرهنگی در ایران: از تهدید تا ضرورت

مسئلهٔ اقلیت‌ها در فرهنگ و سیاست ایران

چرا از زبان‌های محلی می‌هراسیم؟

مسئلهٔ شکاف نسلی – تفاوت نسلی

خوزستان: حال آیندهٔ ایران

بخش چهارم: خانواده و زن در فرهنگ ایران

نگاهی به الگوهای بنیادین تعامل در خانوادهٔ ایرانی

زنان، فراسوی دوگانهٔ اندرونی/ بیرونی

جشن بلوغ: در میانهٔ بدن و شرع

بخش پنجم: خنده و شادی در فرهنگ ایرانی

جوک و فرهنگ خنده

شاد بودن یا شاد نبودن؛ معضل فرهنگ ما

گردشگری و نشاط اجتماعی

بخش ششم: بحران در جامعه و طبیعت ایرانی

بحران طبیعت و بحران فرهنگ در جامعهٔ ایران

شاهدان سقوط/ عاملان سقوط

پیرامون بحران آب و روایت‌های ناروا در باب آن

لزوم تبدیل شدن آب به هستهٔ مرکزی ایدئولوژی جامعه و سیاست ایرانی

خاکسترهای برباد رفته

زمینه‌های فرهنگی تخریب میراث فرهنگی

خواندن کتاب نیم نگاهی به خودمان را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران و دوستداران حوزهٔ جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب نیم نگاهی به خودمان

«اگر بخواهم از سطح جهان‌بینی وارد منطق ذهنی اصفهانی‌ها بشوم سه کلید واژهٔ اساسی وجود دارد که منطق جهان‌بینی اصفهانی‌ها را نشان می‌دهد که عبارتند از: نظم، ترتیب و آداب است. (توضیح خواهم داد که منظورم از این سه چیست).

نظم در لغت به معنای آراستن، برپاداشتن، ترتیب دادن کار و چیزی را به چیزی پیوند دادن است. به‌عبارت‌دیگر پدیدهٔ منظم، مجموعه‌ای است که اجزاء آن به نحوی در کنار هم و در ارتباط با یکدیگر قرار گرفته‌اند که در مجموع هدف مشخصی را دنبال می‌کنند. نظم گردآمدن اجزای متفاوت با کیفیت و کمیّت ویژه‌ای در یک مجموعه است، به‌طوری‌که همکاری و هماهنگی آنها هدف معینی را تأمین کند. از این منظر، نظم بیانگر رابطهٔ امور و پدیده‌ها در کلیت و در ارتقای یک هدف است. این در حالی است که ترتیب بیانگر موقعیت و نسبت این عناصر در کلیت مجموعه است. ترتیب در لغت به معنای راست کردن درجهٔ هرچیز و نهادن چند چیز را به مقام و مرتبه خود یا نهادن چیزی بر موضع آن چیز و قرار دادن چیزی در مرتبهٔ خود. نوعی تعیین کردن تقدم و تأخّر است و دلالت بر درجه و مقام دارد. به‌عبارت‌دیگر ترتیب بیانگر وجه منزلتی امور (افراد، اشیا، فضا و...) نسبت به دیگر امور است.

واژه و آداب، بیانگر وجه دلالت اخلاقی و ارزشی امور است. در سنت مذهبی، آداب، دال بر رفتارها و خصائص شایسته است. آداب، از ادب می‌آید که ازیک‌سو دال بر راه‌ورسم امور است و ازسوی‌دیگر دال بر اخلاقیات مربوط به آنهاست. ادب، دال بر مفاهیم مختلفی است، ازیک‌سو فرهنگ و دانش فرهیخته را نشان می‌دهد و ازسوی‌دیگر ادب، نیکی احوال و رفتار است در نشست و برخاست و خوشخویی و گردآمدن خوی‌های نیک. همچنین دال بر هنر است، هنر خوب زیستن و معاشرت کردن که وجه زیباشناختی آن امر را برجسته می‌کند.»