کتاب سر کلاس فیلم سازی الکساندر مکندریک

سر کلاس فیلم سازی الکساندر مکندریک، پیش درآمدی به مهارت در کارگردانی نوشتهٔ پال کرونین، با مقدمۀ مارتین اسکورسیزی توسط سامی آستان ترجمه شده و در نشر چشمه به چاپ رسیده است. کتاب «سرکلاس فیلم‌سازی الکساندر مکندریک» دارای دو بخش «ساخت دراماتیک» و «دستور زبان فیلم» است و بخش ضمائم آن مقدمه‌ای از پال کرونین و تصاویری از مکندریک را در خود جای داده است. این کتاب به 6 زبان ترجمه شده و در دانشگاه‌ها و کارگاه‌های مختلف دنیا در حال تدریس است. الکساندر مکندریک، کارگردان آمریکایی است که ساخت فیلم‌هایی چون " باد سخت در جامائیکا"، "بوی خوش موفقیت" و "قاتلین پیرزن" را بر عهده داشته است. او پس از خروج از دنیای هالیوود، تحت عنوان مدیر بنیاد هنر کالیفرنیا به کار خود ادامه داد. این کتاب گلچینی است از انبوهی جزوه و دست‌نوشته‌‌های مختلف این استاد مسلم هنر هفتم. هنر مکندریک در این است که آداب کسوت کارگردانی را به شما می‌‌آموزد. این کتاب دریچه‌ای است به ساخت فیلم از منظر کارگردان-فیلمنامه‌نویس، نه از منظر بازیگر. ولی این بدین معنا نیست که بازیگر نباید بداند که کارگردان در ارتباط با او چگونه می‌‌خواهد تعامل کند.

این کتاب، مجموعه‌ای از تجارب و مطالب کاربردی برای فیلم‌سازی است. مترجم در ابتدای کتاب نوشته است: «مجموعه دروس مکندریک که در این کتاب گردآوری شده است فقط بحث‌های نظری فیلم‌ساز نیست بلکه نوشته‌هایی کاربردی و ملموس است. برای نمونه نکات ظریفی که او در زمینهٔ کار با بازیگر مطرح کرده، برای کسانی که تجربهٔ کار عملی داشته باشند، مغتنم است و برای کسانی که تجربه‌ای ندارند، اندوخته‌ای ارزشمند خواهد بود و سبب می‌شود یک مسیر پرپیچ و خم، به مسیری دل‌پذیر و کوتاه تبدیل شود» . کرونین، نویسندهٔ اثر، علاوه بر کارگردان، ویراستار زبردست و کارکشته‌ای است. او سال‌ها در مجموعه آثار مصاحبه‌ها با کارگردانان در انتشارات می‌‌سی‌سی‌پی ویراستاری کرده است.

آن‌چه در مورد سینمای مکندریک او را ممتاز و متمایز می‌کند رویکرد او به فیلم‌سازی بود. از دید او در هنر سینما با چیزی به نام تلاش و تمرین سروکار داریم، یعنی با تلاشی که مبادرت به آن و اهتمام به انجام آن بخش مهم این هنر است. این تلاش گاه به صورت «جسارت» تعبیر می‌شود، گاه به صورت «نبوغ»، و گاه تحت عنوان «مهارت». مکندریک در ابتدای این کتاب اشاره می‌کند که این کتاب برای پرورش نبوغ و جسارت نیست چرا که آن تابع شخص‌ و شخصیت هر فرد است، بلکه این کتاب راهنمایی است برای نحوه‌ ممارست در جهت رسیدن به «مهارت». و آن‌گونه که اسکورسیزی بیان می‌کند، از دید مکندریک هر یک از این آثار افزونه‌ای است به ممارست و تجربه‌ٔ او در مقام کارگردان.

درباره سر کلاس فیلم سازی الکساندر مکندریک

کارگردانی فیلم را چگونه باید آموزش داد؟ قواعد فیلم‌سازی چه چیزهایی هستند؟ از کجا آغاز می‌کنید؟ چه چیزی را و به چه ترتیب آموزش می‌دهید؟ مجموعه‌ یادداشت‌های الکساندر مکندریک نقطه‌ٔ شروع خوب و نابی است. این کتاب با پیش‌گفتاری به قلم مارتین اسکورسیزی شامل سه فصل " ساختار دراماتیک"، "دستور زبان فیلم"، و "ضمائم" است.

 این کتاب همه‌ٔ آن چیزی را که برای فیلم‌سازی نیاز دارید، در بر دارد، از وارونه‌نمایی دراماتیک تا جغرافیای ذهنی، از روابط بین کارگردان و بازیگرانش تا خوش‌فکری ساختاری فیلم سال گذشته در مارین‌باد. این کتاب ارزشمند، حاصل یک عمر فعالیت الکساندر مکندریک است که با شور فراوان به حرفه و هنرش علاقه داشت و سپس عمر خود را وقف انتقال دانش و تجارب خود به شاگردانش کرد.

شیوه‌ الکساندر مکندریک علاوه بر بسیاری از کالج‌ها و دانشگاه‌ها، و کارگاه‌های سینمایی در امریکا، در انگلستان نیز اجرا و پیگیری می‌شود.

همان‌طور که مکندریک تاکید می‌کند، فیلم‌سازی یک هنر تفسیری است نه یک هنر خلّاقه. همان‌طور که او با روش و نگاهی بدیع به این مهم رسید، فیلمسازی قرار دادن یک نسخه‌ حساس و حس برانگیز از یک فیلمنامه پیش روی مخاطبان است (کارگردان، چه خودش جزء فیلمنامه‌نویسان فیلم باشد چه نباشد، در تهیه‌ فیلمنامه سهم بسزایی دارد). تفاوت بزرگ می‌ان او و مثلا یک نوازنده قهار پیانو، این است که کارگردان در انجام کارش مجبور است سهم زیادی از نیروهای سرکش و متمرد را وارد بینش خود کند. البته بازیگران هم هستند که هر یک به سهم خود نیازها و شبهه برانگیزی های خود را دارند. علاوه بر آنها، کارگردان همچنین انبوهی تجهیزات و وسایل، و متصدیان مرتبط به آن‌ها را دارد که باید ساماندهی‌شان کند: دوربین، به همراه لنزهای متعدد، نحوه جابجایی‌ها و حرکت‌های ممکن آن، متخصص امور برق و وسایل روشنایی، تدوینگر پشت می‌ز تدوین، آهنگساز پشت پیانو [و سازهایش]، هنرمندان تولید صدا در صحنه، متصدیان صداگذاری پشت کنسول‌های تنظیم. بسیاری از مردم از بیرون، با مشاهده این توده موضوعات مختلف و متضاد، تصور می‌کنند کارگردان باید قلب یک شیر و روح یک رام کننده‌ شیر را داشته باشد. بجز این، چگونه احتمالا می‌توانست این همه افراد را مدیریت کند و بر همه چیزهای که به تنهایی در ذهنش دائما دارد می‌شنود، مسلط باشد؟

مجموعه‌یادداشت‌های الکساندر مکندریک نقطه‌ی شروع خوب و نابی است. مکندریک می‌دانست که نمی‌توان فیلم‌سازی را به یک مقوله‌ی خاص محدود کرد. می‌دانست که فیلم‌سازی دربرگیرنده‌ی مقوله‌هایی از قبیل روایت داستان، تصویرسازی، بازیگری و تدوین، کنش و کلام است. و فراتر از همه‌ی این‌ها، تمرین عملی. نظریه‌ها چیزهای خوبی هستند، اما تمرین عملی از همه‌چیز مهم‌تر است. در جایگاه کسی که احساس می‌کند تازه اولِ این راه است، کسی که باید برای ساخت هر فیلمِ جدید همه‌چیز را از نو شروع کند، می‌‌توانم به درستیِ این کلام مکندریک گواهی بدهم: «اگرچه صرفاً بیش‌‌تر از چند هفته طول نمی‌‌کشد که با ابزارهای پایه‌ی فیلم‌سازی آشنا شوید، یک عمر کار سخت می‌طلبد تا در این کار استاد شوید.»

از این رو به قول شیکل از حیث شیوه‌ پرداخت، «این کتاب اثری کاملا استثنایی است- در میان آثار به‌طبع‌رسیده، هیچ کتابی را در حد این اثر نمی‌بینم – که جزئیات پرزحمت و در عین حال جالبی را از گزینه‌ها در اختیار کارگردان می‌گذارد؛ چه برای زمانی که کارگردان برای فیلمبرداری آماده می‌شود و چه برای زمانی که در حال ساخت فیلم است... من فکر می‌کنم دانشجوی ملتفت، با بهره‌گیری از مقالات او در این کتاب می‌تواند یک فیلم کاملا ارزشمند را بیافریند، اثری خوش ساخت و به‌لحاظ‌تکنیکی چیره‌دستانه. برای ساخت فیلمی‌به‌خوبی فیلم‌های خود مکندریک یا بهتر از بهترین‌های او، همه‌ آنچه او می‌خواست به دانشجو عرضه کند، استعداد یا در بهترین حالت ممکن نبوغ بود، چیزی‌که آن‌چنان‌که مکندریک بخوبی می‌دانست هیچ یک از این‌ها را نمی‌توان آموزش داد. اینطور که پیش بینی می‌شود این کتاب [نزد اساتید و دانشجویان] زندگی طولانی و پرباری در مدارس سینمایی خواهد داشت. اما سایر ما -به‌عنوان مخاطبان عامی‌که رغبت زیادی به مسائل تکنیکی نداریم- نیز می‌توانیم از کتاب درباره فیلمسازی نیز بهره‌مند شویم، زیرا این کتاب، تاثیر آموزنده راززدایی از هنر کارگردانی فیلم را در خود دارد.

پس از «سرکلاس با کیارستمی‌»، پال کرونین، سراغ الکساندر مکندریک کارگردان و استاد فیلمسازی آمریکایی رفته و کتاب «سرکلاس فیلم‌سازی الکساندر مکندریک» را گردآورده است. کتابی که دست نوشته‌ها و جزوه‌های این فیلمساز در سال‌های تدریس‌اش را شامل می‌‌شود که مباحثی را از چیستی داستان و توصیف گرفته تا تکنیک‌های ایده‌پردازی، دیالوگ، چگونگی حذف دیالوگ، زاویه دید، حرکت دوربین، روابط نما به نما و... را در برمی‌‌گیرد. همچنین تمریناتی جهت ساخت دراماتیک ارائه می‌‌دهد و در پایان هر فصل سوالاتی را مطرح می‌‌کند تا فرد با پاسخ به آن‌ها به درک بهتر مفاهیم برسد.

درباره مکندریک

مکندریک عملاً 9 فیلم بلند را کارگردانی کرد. او در میانهٔ دههٔ چهارم زندگی و پس از بازگشت از جبهه‌های جنگ جهانی وارد حوزهٔ فیلم‌سازی شد و تا پیش از آن در آژانس تبلیغاتی کار کرده بود. مهارت او در ترسیم و انیمیشن به آن دوران برمی‌گردد. در زمان جنگ جهانی دوم مکندریک در واحد اخبار رادیویی راهی ایتالیا می‌شود و به گفته‌ٔ فیلیپ کمپ در کتاب «بی‌گناهی مرگبار» (1991) که زندگینامه‌ مکندریک است، به دعوت آنا مانیانی به تیم تصویربرداری فیلم «رم شهر بی دفاع» روبرتو روسلینی ملحق می‌شود؛ به هر حال در زمان ساخت آن، جنگ همچنان پایان نیافته بود و او هم عضو تیم آزادسازی متفقین بود و از قرار معلوم اصلا روبرتو روسلینی را هم نمی‌شناخته است. پس از جنگ که حالا او تجربه عملی فیلمسازی اندکی دارد وارد عرصه فیلمسازی می‌شود. در سال‌هایی که به دوران طلایی کمدی بریتانیا منتهی می‌شود.

در کارنامهٔ او  سه فیلم تامل برانگیز و ستودنی وجود دارد: «قاتلین پیرزن»، «بوی خوش موفقیت»، و «مردی با لباس سفید». آثاری مانند «مندی» و «سامی‌به جنوب می‌رود» در عین حال دلنشین و ماندگاری خاصی دارند. نکته قبال توجه این موضوع است که اگر شما عنوان کارگردان این آثار را ندانید باورتان نمی‌شود که کارگردان تمامی‌آن‌ها یک نفر است. البته فیلم‌های او در ایلینگ قرابت بیشتری با یکدیگر دارند.

مکندریک در انگلستان فیلم‌های «مردی با لباس سفید»، «مندی»، «مگی» و «قاتلین پیرزن» را ساخت، و در هالیوود به ترتیب «بوی خوش موفقیت»، «سامی‌به جنوب می‌رود»، «تندباد در جامائیکا»، و «جنجال به پا نکن» را. تا آنجا که اطلاع دارم، تمامی‌این فیلم‌ها – چه در انگلستان و چه در هالیوود- بر اساس قواعد استودیویی به وی تفویض شد. او در استودیوی ایلینگ که نقش کارمند را داشت یعنی کارگردانی که کارمند استودیو بود و حقوق ماهیانه دریافت می‌کرد. بدیهی است آن‌چه مورد علاقه‌ او بود لزوما به عنوان طرح فیلم یا فیلمنامه پذیرفته نمی‌شد و همه چیز تابع قواعد استودیوها بود. در هالیوود مشکل دیگری هم به این مخمصه اضافه شد. با آن‌که مکندریک اصالتا امریکایی بود وقتی به میهن خود امریکا برگشت همچنان یک غریبه‌ انگلیسی شناخته می‌شد.

 کتاب سر کلاس فیلم سازی الکساندر مکندریک را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب برای کسانی که علاقه‌مند به فعالیت در زمینهٔ فیلم‌سازی یا حتی بازیگری هستند، پیشنهاد می‌شود.

بخشی از کتاب سر کلاس فیلم سازی الکساندر مکندریک

دیباچه‌ای از مارتین اسکورسیزی

... قصـد القـای این نکته را نـدارم که او یک هالیـوودی حرفهای مخالف با روشنفکری بود، همهٔ کاری که باید بکنید ورق زدن این کتاب است؛ ارجاعاتی که کتاب به ایبسـن، سـوفکل، بکت و لوی اسـتروس میدهد، چنین تصوری را ُردامنهای اسـت که[ همه چیز را در بر دارد، از باطل میکند. این کتاب ]نمونهی پ وارونهنمایـی دراماتیـک تا جغرافیای ذهنی، از روابط بیـن کارگردان و بازیگرانش تا خوشفکری سـاختاری فیلم سـال گذشـته در مارینباد )آلن رنه، 1960 .)اما ً در جای‌جای این صفحات اجازه میدهد تا خواننده دریابد که مکندریک تقریبا ِ همـهی این موارد، از درسهایی دربارهی خط فرضی و عبور از آن، فشردهسـازی زمان نمایش گرفته، تا شگردهایی برای ایده‌پردازی )گردآوری داده‌های موردنیاز، ساماندهی این داده‌ها، پروراندن این مصالح، محافظت از جرقهٔ نهایی؛ که از دید من درست است(، بدون تمرین عملی هیچ ارزشی ندارند. تفاوتهای میان هنر و سـرگرمی و سـاخت فیلمهای روایی و غیرروایی آشـکارا به سلیقه و سرشـت شخصی مربوط میشود. فقط از راه »تمرین عملی« میتوانید به این موضوع پی ببرید.»

این کتاب، این کتاب ارزشمند، حاصل یک عمر فعالیت مردی است که با شور فراوان به حرفه و هنرش عالقه داشت و سپس عمر خود را وقف انتقال دانش و تجارب خود به شاگردانش کرد. و اکنون در اختیار ماست. عجب هدیه‌ای!