کتاب علوم قرآن

کتاب علوم قرآن مجموعه‌ درس‌های علوم قرآن است که استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر در سال ١٣٨۴ق برای تدریس در دانشکدۀ اصول‌الدین بغداد به رشته تحریر درآورده بود.

 درباره کتاب علوم قرآن

مقصود از علوم قرآن در ابتدای این درس‌ها این‌طور توضیح داده شده است:

علوم قرآن عبارت است از دانش‌ها و پژوهش‌های مربوط به قرآن کریم که به تناسب جنبه‌های مختلفی که از این کتاب بررسی می‌کنند، از یکدیگر تفاوت می‌یابند؛ زیرا قرآن دارای جنبه‌های مختلفی است و با نظر به هریک از این جنبه‌ها، موضوع پژوهشی ویژه قرار می‌گیرد.

این درس‌ها ابتدا در مجلۀ رسالةالإسلام (نشریۀ دانشکدۀ اصول‌الدین) به چاپ رسید؛ البته در این مجله به‌نام نویسنده این مقالات (شهید صدر) اشاره‌ای نشده بود. هم‌زمان و به پیشنهاد شهید صدر، شهید سید محمدباقر حکیم این دروس را در دانشکده تدریس می‌کرد و متن این دروس مادۀ درسی سال اول و بخشی از مادۀ درسی سال دوم در موضوع علوم قرآن را تشکیل می‌داد. خود او نیز شماری دیگر از دروس مربوط را برای تکمیل مادۀ درسی سال دوم و سال‌های سوم و چهارم نگاشت. «المجمع العلمی الإسلامی» مجموعه این دروس را در قالب کتابی مستقل به چاپ رساند. سومین بار این مجموعه همراه با اصلاحات و اضافاتی در «مجمع الفکر الإسلامی» در قم به چاپ رسید که در این چاپ با نظارت خود شهید سید محمدباقر حکیم نوشته‌های ایشان از نوشته‌های شهید صدر متمایز شده بود.

پژوهشگاه تخصصی شهید صدر بنا به شیوۀ خود در چاپ آثار شهید صدر، صرفاً نوشته‌های خود استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر را در کنار دروس تفسیر موضوعی و نیز مجموعه‌ای از مقالات قرآنی وی در جلد ١٩ «موسوعة الإمام الشهید السید محمدباقر الصدر» با عنوان «المدرسة القرآنیة» به چاپ رساند و نوشته‌های شهید سید محمدباقر حکیم و سایر اضافات چاپ‌های گوناگون را حذف کرد.

نخست این مجموعه با نام پژوهش‌های قرآنی و در قطع وزیری به فارسی ترجمه شد و به چاپ رسید. کتاب حاضر ترجمۀ بخش علوم‌القرآن کتاب یادشده است که با توجه به مطالب بسیار ارزشمند و به‌منظور استفاده هرچه بیشتر و راحت‌تر علاقه‌مندان، به‌طور مستقل چاپ شده است.

 خواندن کتاب علوم قرآن را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

دانشجویان و پژوهشگران علوم قرآنی مخاطبان این کتاب‌اند.

 بخشی از کتاب علوم قرآن

قرآن در عرف علمای تفسیر به مکی و مدنی تقسیم می‌شود و برخی آیات مکی و برخی دیگر مدنی هستند. در دانش تفسیر چند رویکرد در تفسیر این اصطلاح وجود دارد.

اول: گرایش رایج در این موضوع، تفسیر آن بر پایه ترتیب زمانی نزول آیات است که حادثه هجرت را مرز زمانی و تمایزبخش این دو مرحله قرار می‌دهد. بر این پایه هر آیه‌ای که پیش از هجرت نازل شده مکی و هر آیه‌ای که پس از هجرت نازل شده مدنی به‌شمار می‌رود، هرچند مکان نزول آن مکه باشد؛ مانند آیاتی که هنگام فتح مکه در همین شهر بر پیامبراکرم (ص) نازل شد. پس در این گرایش معیار، زمان نزول است، نه مکان آن.

دوم: گرایش دیگر، برای تشخیص مکی و مدنی، مکان نزول را مقیاس قرار می‌دهد و هر آیه‌ای را با ملاحظه مکان نزول نام‌گذاری می‌کند. اگر پیامبراکرم (ص) هنگام نزول در مکه بوده، آیه مکی است و اگر در مدینه به‌سر می‌برده، آیه مدنی محسوب می‌شود.

سوم: سومین گرایش مخاطبان آیات را در نظر می‌گیرد؛ اگر آیه‌ای خطاب به اهل مکه باشد، مکی است و اگر مردم مدینه را مخاطب قرار داده باشد، مدنی است.

گرایش نخست این امتیاز را دارد که شامل تمامی آیات می‌شود و بر پایه آن هر آیه یا مکی است یا مدنی؛ زیرا یا پیش از هجرت پیامبر (ص) به مدینه و ورود او به این شهر نازل شده که در این صورت هرچند در بین راه مکه به مدینه نازل شده باشد مکی است یا پس از ورود پیامبر (ص) به مدینه نازل شده که مدنی است و مکان نزول آن تفاوتی نمی‌کند.

اما براساس گرایش دوم و سوم آیاتی وجود دارد که نه مکی است و نه مدنی؛ یعنی آیاتی که نه در مکه نازل شده و نه در مدینه یا خطاب آن نه به اهل مکه است و نه به اهل مدینه؛ مانند آیاتی که در معراج و اسراء (سیر شبانه پیامبر (ص) به بیت‌المقدس) نازل شده است.