کتاب سنت ترجمه در عصر ایلخانان و تیموریان

کتاب سنت ترجمه در عصر ایلخانان و تیموریان نوشتهٔ مریم سعیدی و پروانه معاذالهی است. نشر قطره این کتاب را منتشر کرده است.

درباره کتاب سنت ترجمه در عصر ایلخانان و تیموریان

مریم سعیدی و پروانه معاذالهی در کتاب سنت ترجمه در عصر ایلخانان و تیموریان بیان می‌کنند که ترجمه از فعالیت‌های دیرپای بشر به شمار می‌رود، اما مطالعهٔ آن به‌شکلی نظام‌مند قدمت چندانی ندارد. این دو نویسنده در فصل‌های این کتاب تلاش کرده‌اند تا ابتدا نحوهٔ پیدایش میدان قدرت در عصر ایلخانان و تیموریان را بررسی کنند و سپس شرایط اجتماعی فرهنگی منتج از این میدان قدرت را شرح دهند و به ترجمه نیز به‌عنوان بخشی از میدان تولیدات فرهنگی و علمی که تابع میدان قدرت هستند، بپردازند. بنا بر شرایط حاکم بر هر دوره، مطالبی مانند مناسبات قدرت دخیل در ترجمه، نحوهٔ شکل‌گیری هنجارهای ترجمه و سهم عناصر قدرت در این روند، نقش میدان قدرت در نشر و توزیع ترجمه‌ها، ایدئولوژی حاکم بر آنان و نقش ترجمه در سیر تحول میدان قدرت مورد بحث قرار گرفته است؛ به‌عنوان مثال، دررابطه‌با دورهٔ سلطنت «سلطان محمد خدابنده» به‌عنوان یکی از سلاطین ایلخانی، ابتدا میدان قدرت و شرایط اجتماعی فرهنگی حاصل از آن بررسی شده است؛ سپس ترجمه به‌عنوان بخشی وابسته به میدان قدرت مورد بحث قرار گرفته است و بر همین مبنا مشخص شده است که در این مقطع تاریخی ترجمه برای هدفی ایدئولوژیک یعنی اشاعهٔ مذهب تشیع به کار رفته و میدان قدرت در تعیین هنجارهای ترجمه و همچنین نشر و توزیع آثار ترجمه‌شده در زمینهٔ آثار فقهی شیعه، نقش تعیین‌کننده‌ای داشته است. به‌مدد این ترجمه‌ها، تشیع از جانب میدان قدرت رسمیت یافت و در ایران اشاعه پیدا کرد.

خواندن کتاب سنت ترجمه در عصر ایلخانان و تیموریان را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به دوستداران حوزهٔ زبان‌شناسی و ترجمه پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب سنت ترجمه در عصر ایلخانان و تیموریان

«علاوه بر فقدان ادیبانی نظیر خاندان جوینی در شبکهٔ حامیان موجود در میدان قدرت، علت دیگر این امر را می‌توان در فضای اجتماعی حاکم پس از وقایع دهشتناک حملهٔ مغول و تیمور جست؛ این فضا چنان بر عادت‌وارهٔ شاعران تأثیر نهاد که آن‌ها به سرودن اشعار عرفانی و تصوف روی آوردند. افزون بر حوزهٔ شعر، کثرت آثار را می‌توان در زمینهٔ علوم ادبی ازجمله علم لغت و علم بلاغت نیز به وضوح دید. درواقع، وضعیت میدان قدرت و هم‌چنین اقدامات عاملان این میدان باعث شد که در این دوره، برخلاف دورهٔ ایلخانان، پرداختن به علوم ادبی نه تنها رواج قابل‌ملاحظه‌ای یابد، بلکه تحول جالب‌توجهی را نیز از سر بگذراند. بدین‌صورت که فضای چندزبانهٔ میدان قدرت که به‌تدریج به فضای اجتماعی نیز کشیده شد، علمای علم لغت را بر آن داشت تا به میزان بی‌سابقه‌ای به تألیف فرهنگ‌های فارسی به ترکی یا بالعکس و هم‌چنین فرهنگ‌های فارسی به فارسی روی آورند. از سوی دیگر ادبای پارسی‌گوی نیز بیش‌تر وقت خویش را به تدوین قواعد بلاغی و فنون ادب فارسی اختصاص دادند. چنین تولیدات فرهنگی را می‌توان به کنش‌هایی نظیر لشکرکشی به هندوستان و سرزمین‌های تحت تصرف دولت عثمانی از جانب میدان قدرت مربوط دانست؛ زیرا، در پی این اقدامات، دامنهٔ زبان فارسی به این سرزمین‌ها نیز گسترش یافت و به تبع آن احتیاج به نگارش کتاب‌هایی در زمینهٔ واژگان فارسی، صرف و نحو این زبان، شرح صنایع ادبی و توضیح لغزها و مشکلات اشعار فارسی برای مخاطب غیرفارسی زبان احساس شد. ارائهٔ چنین آثاری مستلزم به کارگیری ترجمه به‌صورت بین زبانی و درون زبانی بود و در بلندمدت به نهضت عظیم لغت نویسی یا به تعبیر امروزی فرهنگ‌نگاری در قرن‌های دهم و یازدهم هجری قمری انجامید. از سویی دیگر، سامان یافتن یک میدان قدرت جدید توسط ترک‌تباران بر رواج زبان عربی در میدان تولیدات فرهنگی ایران نیز تأثیر گذاشت؛ زیرا، سال‌ها پس از آغاز و فراز و فرود نهضت فارسی‌نویسی، نگارش به زبان عربی آرام آرام از فضای فرهنگی کشور رخت بر می‌بست و تأسیس سلسلهٔ تیموری که ارتباط ایرانیان را با قلمرو رواج فرهنگ عربی اسلامی نسبتاً قطع کرده بود و پیوند جدیدی میان زبان‌های ترکی و فارسی پدید آورده بود، نیز به این روند سیری صعودی بخشید.

علاوه بر ورود دوبارهٔ متون ادبی به میدان قدرت، متون مذهبی نیز در این دوره به دربار راه یافته و به یکی دیگر از مؤلفه‌های متمایزکنندهٔ میدان قدرت تیموری از میدان قدرت ایلخانی تبدیل شدند. تیمور که مسلمان بود برخلاف چنگیز تعصب مذهبی خاصی داشت، اما از سوی دیگر نه تنها به اختلافات مذهبی حاکم در فضای اجتماعی ایران دامن نمی‌زد، بلکه از آن‌ها برای پیشبرد مقاصد سیاسی خویش بهره می‌برد. درحقیقت، او و شاهزادگانش همگی مذهب حنفی داشتند، اما مدرکی در دست نیست که معتقدان سایر مذاهب را تحت‌فشار گذاشته و به پیروی از مذهب خاندان سلطنتی وادار کرده باشند. علاوه بر این، او در دورانی پا به میدان سیاست گذاشته بود که دنیای اسلام به‌ویژه سرزمین‌های شرقی، میدانگاه طریقت‌ها و گرایش‌های صوفیانه و خانقاهی بود. در نتیجه، از روی باور و ارادت یا سیاست، خود را به شدت مرید پیران طریقت نشان داد و از سویی به‌طور کامل با اهل سنت و تشیع تسامح و تساهل می‌کرد، تا حدی که اعمالی نظیر تکریم سادات و علویان و دل‌بستگی او به امام علی (ع) باعث تردید بسیاری در مورد شیعه بودن وی شد. شهرت وی به شیعه نوازی و هم‌چنین امتیازات ویژه‌ای که برای آنان قائل می‌شد، منجر به آمد و شد بسیاری از شیعیان صوفی مسلک نظیر سید برکه و شاه نعمت‌الله ولی (د.۸۳۴ هـ . ق./۱۴۳۱م.) به دربار و هم‌چنین حمایت آنان از تصمیمات تیمور شد. این مسئله در میدان تولیدات فرهنگی به کثرت آثار دینی در قالب شرح، حاشیه و تلخیص که همگی نوعی ترجمهٔ درون زبانی به شمار می‌روند، انجامید. این آثار علی‌رغم فراوانی به ظهور هیچ جریان و نهضت خاصی در شاخه‌های مختلف علوم شرعی منجر نشده و از لحاظ کیفیت در درجهٔ چندم قرار می‌گرفتند. رواج چنین متونی در دورهٔ سلطنت سلطان محمد خدابنده نیز سابقه داشته است؛ زیرا، در آن زمان میدان قدرت با حمایت پیوسته از چنین آثاری درصدد تغییر مذهب ایرانیان بود، اما در این دوره حمایت پیوستهٔ میدان قدرت از تولیدات مذهبی برای همراه کردن شیعیان در اقدامات سرنوشت‌سازی نظیر فتح خراسان یا حمله به هندوستان صورت می‌گرفت. درواقع، تیمور این حمایت‌ها را برای کسب سرمایهٔ نمادین از جانب علمای شیعه نشان می‌داد.»