کتاب شکل شناسی در ادبیات فارسی

کتاب شکل شناسی در ادبیات فارسی با نگاهی به بهارستان جامی، التفاصیل توللی و گلستان سعدی نوشتهٔ سیاوش سرفراز است و انتشارات گیوا آن را منتشر کرده است. گلستان سعدی یکی از آثار بزرگ کلاسیک ایران است که همواره در طول هفت قرن گذشته، یکه‌تاز میدان فصاحت و بلاغت بوده است. اگر چه ما همواره نثر زیبای گلستان را ستوده‌ایم و همواره به محتوا و اندیشه‌های پنهان در آن نگریسته‌ایم، اما تاکنون به شیوه‌های داستان‌پردازی این اثر سترگ نپرداخته‌ایم. یکی از این موارد شکل یا ساختمان قصه‌های گلستان سعدی است که مورد استفاده و تقلید شاعران بزرگی چون جامی در بهارستان و توللی در التفاصیل قرار گرفته است. این کتاب به بررسی و مقایسهٔ شکل‌شناسی این داستان‌ها پرداخته‌ است.

درباره کتاب شکل شناسی در ادبیات فارسی

داستان همزاد دیرینهٔ انسان است و جان آدمی را بـا داستان و روایت سرشته‌اند و بـه راستی روایت درگیری انسان است با جهان و با خویشتن و بازنمایی واقعیت اجتمـاعی اسـت. در حوزۀ شکل‌شناسی ادبیـات داستانی ایران، به‌ویژه، ادبیات داســتانی معاصـر، می‌توان بـه کتـب «دسـتور زبـان» از «احمد اخوت»، «سرچشمه‌های داستان کوتاه»، از «کریستف بالایی» و «میشل کویی پرس»، «مبانی داستان کوتاه» از «مصطفی مستور» و «ساختار داستان کوتاه» از «نصرالله احمدی» و مقالاتی از قبیل «نقد و تحلیل ساختار و عناصر داستانی رمان آتش بدون دود» از «مهیار علوی مقدم» و «سوسن پور شهرام» و «شکل شناسی داستان‌های کوتاه محمود دولت آبادی» از «رحمان مشتاق مهر» و «سعید کریمی قره بابا» اشاره کرد.

یکی از زمینه‌های مطالعۀ علمی درباره داستان‌های فارسی، دسـته‌بنـدی و طبقـه‌بنـدی علمـی، منطقـی و مناسب آن‌هاست. با گونه‌شناسی جامع و همه‌جانبه، می‌توان به ابعاد و زوایـای پیـدا و پنهـان داستان‌ها پی برد؛ آن‌ها را به خوبی شـناخت و از حاصـل تحقیـق در نقـد داسـتان، یـافتن مشابهت‌های داسـتانی و مطالعات ادبیات تطبیقی سود جست. گونه‌شناسی داستان‌ها ابزاری برای شناخت بهتر داسـتان اسـت. 

در این بین، گلستان سعدی چونان ستاره‌‌‌ای در آسمان ادبیات فارسی می‌درخشد و فروغش چشم‌ها را جاودانه خیره خواهد ساخت و چه بسا، چیره دستان پهنۀ سخن، از زیبایی‌ها و جاذبه‌های آن سخن رانده‌اند. نخستین کسی که توانست در نثرنویسی، سادگی را با صنعتگری درآمیزد و از هر یک به اندازه لازم سود برد و به راه افراط و تفریط نرود، شیخ اجل سعدی است. با وجود تقلید عده زیادی از نویسندگان و ادیبان بزرگ و استادان نظم و نثر از گلستان و شیوه نگارش آن، هیچ کس نتوانست در این کار توفیق چندانی یابد و آنچه به تقلید از گلستان نوشته شده، هیچ یک قابلیت آن را نیز نیافت که از نظر ارزش ادبی، بی فاصله بعد از گلستان قرار گیرد، تا چه رسد به آنکه از گلستان درگذرد. چراکه نگاه به آثار تقلیدی از گلستان، نشان می‌دهد که توجه مقلدان بیشتر به ظاهر کتاب و طرز تنظیم و حتی نام‌گذاری آن معطوف بوده است و هیچ یک از آنان نخواسته یا نتوانسته‌اند، روح زبان سعدی را درک کنند و هنری را که زبان وی را چنین زنده و پراحساس و کهنه‌نشدنی ساخته است، بشناسند.

سعدی در مرتبۀ سخنرانی و بلاغت از بزرگ‌ترین گویندگان و سخنرانان زبان فارسی است و در فصاحت و صفت سهل و ممتنع و انسجام، پایگاه کلام را از ثری به ثریا برده و در مقام سخن، را به جایی رسانیده که دست کمتر نویسنده و چکامه‌سرایی بدان می‌رسد. وی در فصاحت و عذوبت و شیرینی گفتار و اسلوب نغز و بدیع و قوت بیان و قدرت ادای معانی در میان نویسندگان و اهل ادب بی‌نظیر است.

شاید هیچ شاعر و نویسنده دیگر ایرانی شهرت و مقبولیتی را که سعدی در ایران و در سراسر قلمرو زبان فارسی کسب کرده، به دست نیاورده باشد و این امر بی‌تردید به خاطر برتری، ابتکار و توانایی‌هایی است که شیخ شیراز در تمام فنون و انواع شعر و نثر به دست آورده؛ وی معمار بزرگ نثر فارسی، استاد مسلّم غزل عاشقانه و ممتازترین سراینده شعر تحقیقی و تعلیمی در زبان و ادب فارسی است.

خواندن کتاب شکل شناسی در ادبیات فارسی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران زبان و ادبیات فارسی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب شکل شناسی در ادبیات فارسی

«گلستان سعدی اثر ادبی است که به نثر در هشت باب: باب اول در سیرت پادشاهان، باب دوم در اخلاق درویشان، باب سوم در فضیلت قناعت، باب چهارم در فوائد خاموشی، باب پنجم در عشق جوانی، باب ششم در ضعف و پیری، باب هفتم در تأثیر تربیت و باب هشتم در آداب صحبت نگاشته شده است. بر طبق روایات اهل فن سعدی در نگارش گلستان نگاه به شیوهٔ خواجه عبدالله انصاری و قاضی حمید الدین بلخی داشته است. «باید دانست که سعدی را در نگارش گلستان اگر چه شیوهٔ خواجه عبدالله انصاری و قاضی حمیدالدین بلخی نظر بوده اما هیچ گاه گرد تقلید نگشته است.» (خطیب رهبر، ۱۳۷۱: ۱۳). باب‌های گلستان سعدی شامل حکایات و اشعاری است که در عین فصاحت و بلاغت پایه های پند و اندرز و نصایح اخلاقی برای طبقات و اقشار مختلف اجتماع را در خود دارد. «شیخ سعدی از بزرگان عصر خود مداحی کرده است اما مدایح او هیچ شباهت به ستایش‌های گویندگان دیگر ندارد، نه تملق می‌گوید، نه مبالغه می‌کند بلکه سراسر گفتارش موعظه و اندرز است و متملقان و گزافه گویان را سرزنش می‌کند. ممدوحان خود را به داد و دهش و مهربانی و دلجویی از فقرا و ضعفا و ترس از خدا و تهیهٔ توشهٔ آخرت و تحصیل نام نیک ترغیب می‌کند.» (فروغی، ۱۳۸۷: ۱۹).

مراد ما نصیحت بود و گفتم

حوالت با خدا کردیم و رفتیم

در تمام حکایات گلستان سعدی شاهد تلاش وی برای راهنمایی با ارائهٔ دلیل و برهان هستیم. سعدی با ذوق و فصاحت زبان اثر خود را ماندگار کرده است. سعدی به این ماندگاری و فصاحت زبان خود آگاه است:

به چه کار آیدت ز گل طبقی

گل همین پنج روز و شش باشد

از گلستان من ببر ورقی

وین گلستان همیشه خوش باشد

سعدی در قرن هفتم با آفرینش گلستان، انقلابی در حکایت نویسی فارسی پدید آورد. پیش از گلستان، کتابی با ویژگی برجسته آمیختگی نثر با نظم، حکایات کوتاه اخلاقی با زبانی ساده و در عین حال فنی، تألیف نشده بود. کتاب‌های منثوری همچون: کلیله و دمنه، مرزبان نامه و حتی سندباد نامه، همگی قصه‌هایی برگرفته از فرهنگ‌های دیگر با حکایاتی اغلب رنگ و بوی سیاسی بوده‌اند که از مفاهیم غیراخلاقی نیز خالی نیستند. از این رو، در کمتر از یک قرن پس از نگارش گلستان، ساختار زبانی و محتوای این کتاب به خلق آثاری از جامی وقاآنی و... منجر گردید. حکایت به معنای داستان، قصه و سرگذشت، در ادبیات کلاسیک فارسی، داستانی غالباً کوتاه است که در خلال ماجرایی که بیان می‌کند، نویسنده یا شاعر به بیان نکته ای می‌پردازد (انوشه، ۱۳۷۶: ۵۳۲).»