کتاب ادبیات در آیینه سینما

کتاب‌های زیادی هستند که نه تنها خوانده شده‌اند‌ بلکه الهام‌بخش فیلم‌هایی در تاریخ سینمای ایران بوده‌اند. آثار داستانی بخصوص در سینمای روشنفکری ایران کمک بزرگی برای فیلمنامه‌نویسان بوده‌اند.

البته گاهی اقتباس‌های سینمایی فیلم‌های موفقی از آب درنیامده‌اند و گاهی هم فیلم با اعتراضِ نویسنده روبه‌رو شده است.

بررسی گفتگو در 2 فیلم اقتباسی با منابع ادبی آنها موضوع اصلی تحقیق حاضر را تشکیل می‌دهد.

در هر صورت، دو فیلمی که قرار است به بررسی گفتگو در آنها و مقایسۀ گفتگوهایشان با آثار ادبی بپردازیم، عبارتند از: «گاو» و «شازده احتجاب».

گاو

شاید بتوان فیلم «گاو» را یکی از مهم‌ترین اقتباس‌های تاریخ سینمای ایران خواند. این فیلم در سال ۱۳۴۸ به کارگردانی داریوش مهرجویی و بر اساس داستان «عزاداران بیل» غلامحسین ساعدی ساخته شده و در جشنواره‌های بین المللی به نمایش در آمده است.

شازده احتجاب

شازده احتجاب رمانی از هوشنگ گلشیری است که اولین بار به سال ۱۳۴۸ منتشر شد. پس از آن این رمان به چاپ‌های متعدد رسید. فیلم «شازده احتجاب» بر اساس همین رمان توسط بهمن فرمان آرا ساخته شده‌است. وقتی هوشنگ گلشیری نویسنده فقید ایران، شازده احتجاب را در سال ۱۳۴۸ یعنی سی و دو سالگی منتشر کرد، جامعۀ کتابخوان ایرانی ناگهان دید که با یک رمان نامتعارف، بسیار تصویری و جذاب روبرو است. شازده احتجاب، یکی از بهترین اقتباس‌های سینمایی از یک اثر ادبی در ایران است. فیلم روایت انتقادی است از گوشه‌هایی از زندگی شاه¬زادگان و اهل سلطنت در دورۀ قاجار که البته قابل تعمیم به همۀ نظام-های مورثی است. ساختار نویی در زمان خودش داشته و از جمله آثار ماندنی سینمای موج نو ایران است. در این فیلم بهمن فرمان آرا با تکنیک¬های وقت سینما، از لایه‌های مختلف زمانی عبور می¬کند و در رویکردی کاملا بدیع و حساب شده، قصه‌ای را می‌گوید که امکان فیلم شدنش، به دلیل ماهیت ساختار شکنانۀ داستان و پیچیدگی¬های آن، بسیار سخت به نظر می‌رسید.

در تحقیق حاضر قصد داریم به بررسی اشتراک و افتراق دیالوگ و گفتگوی ادبی بپردازیم و مهمترین وجهۀ‌ نظر ما در این تحقیق، پاسخگویی به این دو پرسش خواهد بود:

1- دلیل پایبندی یا عدم پایبندی کارگردان به گفتگوهای متن ادبی چیست؟

2- جنبه‌های زبانی و بلاغی گفتگوهای ادبی چه تاثیری در گفتگوهای شنیداری فیلم داشته و با چه نشانه‌های مکمل سینمایی در فیلم بازآفرینی شده است؟

اهمیت این اثر

گفتگو یکی از عناصر پایه‌ای در هر اثر داستانی است. بسیاری از سؤالات ما، توصیف‌های رمان و خلق معنوی شخصیت‌ها از راه گفتگو پاسخ داده شده و ارائه می‌شوند.

گفتگو در بافت داستانی با ذهنیت شخصیت‌های داستان مطابقت دارد و نحوه حرف زدن هر شخصیت گویای طبقه اجتماعی و طرز فکر و نوع نگرش او بوده، فعل و انفعال افکار و ویژگی‌های درونی و خلقی او را در تقابل با دیگران نشان می‌دهد.

«گفتگو، احساس طبیعی و واقعی بودن را به خواننده می‌دهد بی آن¬که در واقع طبیعی و واقعی باشد زیرا ادبیات داستانی حقیقت‌گونه است، خود حقیقت نیست. از این رو ثبت گفتگوها نباید همان‌طور که هست باشد باید همان‌طور که باید باشد به‌کار رود و موجب ملال و دل¬زدگی خواننده نشود.» (میرصادقی، 1364: 329)

گفتگو باید با مهارت در بستر فیلمنامه جای بگیرد و کاملاً طبیعی و متناسب با موقعیتی باشد که افراد در آن قرار دارند، اما باید توجه کرد که فیلم، رسانه‌ای دیداری است پس اگر در اثر داستانی مکتوب، گفتگو هر اندازه که لازم باشد می‌تواند وسعت یابد و گسترش داشته باشد، در سینما گفتگو باید در کم‌ترین حد ممکن خود باقی بماند. در دستمایۀ منبع اگر هر کدام از جملات کارکردهایی را که ذکر شد، ندارد، در روند اقتباس حذف می‌شود، حتی اگر خیلی مورد علاقۀ ما و دوست‌داشتنی باشد. به اولین جملاتی که در فیلمنامه به کار می‌روند باید توجه بسیاری کرد چرا که قوت و ضعف اثر را می‌نمایانند. گفتگو در فیلمنامه باید انتخابی دقیق از کلماتی هدف¬دار و سودمند در مسیر خط داستانی باشد. درست است که بهترین عامل معرفی‌کنندۀ شخصیت‌ها، کنش آنهاست اما دوربین نمی‌تواند افکار آنها را به تصویر درآورد پس در این¬جا گفتگو است که به معرفی شخصیت‌ها می‌پردازد. پیام فیلم و موضوع آن نباید تماماً در گفتگو جای داده شود، ساختار فیلم باید به این مهم جامه عمل بپوشاند. تماشاگر برخلاف خوانندۀ کتاب فرصت مرور سخنان یا تأمل دربارۀ آنها را ندارد، گفتگو نباید ابهام داشته باشد و تماشاگر به ابهام فکر کند. فیلم با سرعت بیست و چهار قاب در ثانیه پیش می‌رود و تماشاگر باید همراه مسیر فیلم پیش برود و جا نماند.