کتاب اخلاق در قرآن (جلد اول)

کتاب اخلاق در قرآن (جلد اول) نوشتۀ محمدرضا جباران است. مرکز نشر هاجر این کتاب را منتشر کرده است. این مجموعه سه جلد دارد و جلد اول آن دربارۀ مفاهیم عام اخلاقی و اخلاق فردی است.

درباره کتاب اخلاق در قرآن (جلد اول)

کتاب حاضر با رویکرد آموزشی برای استفادۀ طلاب علوم دینی فراهم آمده است. اخلاق از نظر لغوی جمع خُلق یا خُلُق است که هر دو در لغت به معنی خوی و طبع به کار رفته‌اند. علمای اخلاق این واژه را با کمی تغییر در علم اخلاق به کار برده و از آن اصطلاح جدیدی ساخته‌اند. در اصطلاح علم اخلاق، به ملکات نفسانی خُلق گفته می‌شود. منظور از ملکات در این علم، صفات ثابت و ماندگار نفسانی است. نفس انسان دارای دو گونه صفت است: صفات زودگذر و ناپایدار و صفات مانا و پایدار. صفات زودگذر مثل حالاتی که در پی عوامل درونی از قبیل سنجش و تفکر یا تحت تأثیر عوامل بیرونی چون صحنه‌های هیجانی و مواعظ بلیغ به طور دفعی در انسان پیدا می‌شود و اگر برای تثبیت آن‌ها در میدان عمل اقدامی نشود، پس از دور شدن از حوزهٔ تأثیر آن عوامل، به‌تدریج کم رنگ شده و در یک دورهٔ کوتاه زمانی از بین می‌روند. این کتاب هم با همین رویکرد به مسائل اخلاقی در قرآن می‌نگرد.

کتاب اخلاق در قرآن برای طلاب علوم دینی فراهم آمده است و سه جلد دارد. البته هرکدام از جلدها مستقل هستند و به صورت مجزا هم خوانده می‌شوند. مطالب این کتاب مطابق صورت‌بندی جدید تنظیم شده، با این تفاوت که در صدر مباحث، بخشی به مفاهیم عام اخلاقی اختصاص یافته است. منظور از مفاهیم عام اخلاقی مفاهیمی است که هر یک تعداد زیادی از اصول اخلاقی را شامل می‌شوند؛ به طوری که هر یک از آن اصول یکی از مصادیق آن به شمار می‌روند. بنابراین مجموعه کتاب در چهار بخش تنظیم شده: بخش اول، مفاهیم و اصول عام اخلاقی که در آن دربارۀ چهار اصل ایمان، تقوا، صبر و احسان سخن گفته‌ام، بخش دوم، اخلاق فردی، بخش سوم، اخلاق الهی و بخش چهارم اخلاق اجتماعی. دو بخش اول را در جلد اول کتاب مطرح کردم و هر یک از دو بخش دیگر را در یک جلد مستقل.

 هیچ مطلبی بدون استناد به منبعی شناخته شده نیامده است. در پایان هر درس دو عنوان چکیده و خودآزمایی اضافه شده است. در ذیل چکیده خلاصه مباحث همان درس آمده و در ذیل خودآزمایی تعدادی سؤال از مفاد و محتوای درس. سؤالات خود آزمایی در همه درس‌های کتاب با رویکرد آموزشی مطرح شده است. به طوری هر کس با یک بار مرور بر متن درس به آسانی می‌تواند به آن‌ها پاسخ دهد.

عناوین کتاب از این قرار هستند: بخش اول: مفاهیم عام اخلاقی در قرآن، فصل اول: ایمان، فصل دوم: تقوا، فصل سوم: صبر، فصل چهارم: بّر و احسان؛ بخش دوم: اخلاق فردی، فصل اول: عزّت نفس، فصل دوم: ثَبات و استقامت، فصل سوم: نظم و نشاط.

خواندن کتاب اخلاق در قرآن (جلد اول) را به چه کسی پیشنهاد می کنیم؟

علاقه‌مندان به تفسیر و معانی قران می‌تواند این کتاب را مطالعه کنند.

بخشی از کتاب اخلاق در قرآن (جلد اول)

از فراگیر انتظار می‌رود در پایان این درس بتواند:

۱. راه‌های علمی و عملی رسیدن به احسان را از آیات و روایات استنباط کند.

۲. هر یک از راه‌های رسیدن به احسان را با ذکر مثال تبیین کند.

نظام ترقی و تکامل انسان، بر مبنای حقیقت پایه‌گذاری شده و از هر گونه اعتبار و قرارداد منزه است. هیچ کس بدون استحقاق در مرتبه‌ای نمی‌نشیند و تا مقامی را احراز نکند، از نعمت‌ها و مزایای آن بهره نمی‌برد.۳۸۳بنابراین احسان را به هر معنا که تلقی کنیم، محصول تلاش و عمل انسان است. کسی به احسان دست می‌یابد و در زمره محسنین داخل می‌شود که نیکوتر عمل کند. انسان برای اینکه بر نیروهای بازدارنده نفسانی غلبه کرده، موضع عملی صحیحی انتخاب کند، به دو چیز نیازمند است: «مبنای نظری استوار و عادت به عمل نیک» مبنای نظری از راه فکر و مطالعه به دست می‌آید و عادت به عمل را از راه تمرین و ممارست می‌توان به دست آورد. بنابراین دو راه علمی و عملی پیش روی او باز است.

۱. راه علمی رسیدن به احسان

راه‌های علمی رسیدن به احسان، از دانسته‌ها و باورهای انسان تشکیل می‌شود. مجموعه این باورها و دانش‌هاست که مبنای نظری رسیدن به احسان را فراهم می‌آورند. در این باب، منظور از دانش این است که انسان کار خوب و بد، خوب و خوب‌تر و بد و بدتر را بشناسد و منظور از باور، اعتقاد به این است که انسان برای رسیدن به سعادت، به عمل محتاج است. انتخاب گزینه بهتر و انجام کار خوب، بدون شناخت خوب و بد و بدون ایمان به نیاز انسان به عمل، ممکن نیست.

الف) شناخت خوب و بد

اولین شرط توفیق در هر راهی، آگاهی است؛ ولی در مورد بحث ما، ارتباط آگاهی با هدف از این هم وثیق‌تر است. برای درک این ارتباط محکم، کافی است موضوع مورد بحث، یعنی «انجام کار خوب‌تر» را با خود تکرار کنیم. چگونه می‌توان کار خوب‌تر انجام داد، اگر آن را نشناسیم. همیشه کسرِ قابل توجهی از انحرافات عملی، معلول مستقیم ناآگاهی از خوب و بدِ کارهاست.

 ب) انسان و عمل