کتاب ملمع در شعر فارسی

کتاب الکترونیکی «ملمع در شعر فارسی» نوشتهٔ حجت رسولی در انتشارات دانشگاه شهید بهشتی چاپ شده است. در اصطلاح ادبی، «ملمع» عبارت از نوعی شعر است که مصراعی از آن به زبان تازی و مصراعی به زبان فارسی باشد یا بیتی از آن به زبان تازی و بیتی به زبان فارسی باشد؛ از این‌رو، در کتاب‌های ادبی، «ملمع» را از صنایع بدیع برشمرده‌اند. در حوزۀ زبان و ادبیات فارسی قدیم، مهم‌ترین ملمع‌ها میان زبان فارسی و عربی و سپس ترکی شکل گرفته و درنتیجه، ملمع‌های فارسی‌ـ عربی و ترکی‌ـ فارسی پدید آمده است.

درباره کتاب ملمع در شعر فارسی

به‌دست دادن تصویر روشنی از اینکه ملمع‌سرایی از چه زمانی آغاز شده است و مهم‌ترین ملمع‌سرایان چه کسانی بوده‌اند و ملمع چه سیر تحولی را طی کرده و انواع آن کدام است و بیان نمونه‌ای از ملمع‌های شاعران مختلف، از اهداف این پژوهش به‌شمار می‌آید. به این منظور و برای بررسی تعریف‌ها و به‌دست دادن تعریف دقیقی از ملمع، به کتاب‌های بلاغی عربی و فارسی مراجعه شد و برای استخراج ملمع‌ها، دیوان شاعران و کتاب‌های تاریخی ادبی بررسی شد و سروده‌های بیست‌ونه تن از شاعران عصر عباسی و پس از عباسی که دارای ملمع بودند، در مقطع زمانی آغاز سدۀ چهارم تا پایان سدۀ دهم، جست‌وجو و ملمع‌های آن استخراج شد. این پژوهش شامل ۲۳۳ شعر ملمع است که ۳ هزار و ۳۰۴ بیت ملمع را دربرمی‌گیرد. ناگفته نماند که زندگینامۀ بیشتر شاعران برگرفته از کتاب گنج سخن دکتر ذبیح‌اللّه صفا است.

کتاب ملمع در شعر فارسی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب به همهٔ دانشجویان و محققین ادبیات فارسی پیشنهاد می‌شود.

بخشی از کتاب ملمع در شعر فارسی

رشیدالدین وطواط گامی جلوتر رفته، در سه ساختار جدید ملمع سروده است:

الف) ساختاری که از یک بیت فارسی، یک بیت عربی تشکیل شده است. گفتنی است عموم شاعران ملمع‌سرا در سدۀ ششم در ساختار یک بیت، یک بیت، ابیات ملمع خود را با بیتی عربی آغاز کرده‌اند.

ب) ساختاری که متشکل از دو بیت فارسی و دو بیت عربی به‌صورت متناوب است.

ج) ملمع نیمه‌مرتب که درعین‌حال نظمی بر آن حاکم است. وطواط از پیشگامان سرودن ملمع نیمه‌مرتب است. ساختار ملمع یازده‌بیتی او این‌‌گونه است: دو بیت به‌صورت یک مصرع فارسی، یک مصرع عربی؛ دو بیت فارسی؛ سپس دو بیت به‌صورت یک مصرع فارسی، یک مصرع عربی؛ دو بیت عربی و سرانجام دو بیت به‌صورت یک مصرع فارسی، یک مصرع عربی. ترتیب این ملمع مرتب با یک بیت فارسی در بیت هفتم به‌هم خورده است.

مجیرالدین بیلقانی نیز ساختار دیگری را بر ساختارهای پیشین افزوده و با سرودن ملمع در چهار ساختار جدید طبع‌آزمایی کرده است:

الف) مصرع اول ابیات فرد و مصرع دوم ابیات زوج به زبان عربی به‌صورت متناوب که در این حالت، مصرع دوم ابیات فرد و مصرع اول ابیات زوج به زبان فارسی خواهد بود. بیلقانی دو ملمع، یکی سه‌بیتی و دیگری نه‌بیتی، در این ساختار سروده است.

ب) ساختاری که متشکل از دو بیت عربی، دو بیت فارسی به‌صورت متناوب است. بیلقانی سه ملمع هشت‌بیتی در این قالب سروده است.

ج) ملمعی که ساختار هندسی خاصی دارد؛ این‌گونه که ابیاتی که مضرب سه هستند، به‌صورت یک بیت عربی، یک بیت فارسی می‌آیند (این ساختار در مضرب‌های مختلف عدد سه، برعکس می‌شود) و ابیات دیگر نیز، غیر از این ابیات، به‌صورت متناوب و به‌شکل دو بیت عربی، دو بیت فارسی سروده شده‌اند. این شکل هندسی ملمع در نزد مجیرالدین بیلقانی نمونۀ بارز تفنن و بازی ادبی و محسنات لفظی قلمداد می‌شود.

د) ملمع مرتب ترکیبی: بیلقانی نخستین شاعری است که دو ساختار مستقل ملمع مرتب را با هم ترکیب کرده است؛ به این صورت که چهار بیت اول ملمع شش‌بیتی او در قالب یک بیت عربی، یک بیت فارسی است و دو بیت پایانی آن نیز به‌شکل یک مصرع عربی، یک مصرع فارسی سروده شده است.