کتاب بازخوانی انتقادی نظریه تعطیل حکومت در دوران غیبت

کتاب بازخوانی انتقادی نظریه تعطیل حکومت در دوران غیبت نوشتهٔ سید مجتبی عزیزی در انتشارات دانشگاه امام صادق (ع) به چاپ رسیده است. ولایت‌فقیه یک اندیشه پذیرفته شده از سوی علمای بزرگ شیعه در طول تاریخ بوده است. با وجود اختلافاتی که میان فقهای شیعه در میزان اختیارات و دامنه ولایت‌فقیه وجود داشته و دارد؛ اصل ولایت‌فقیه امری در حد اجماع و مورد تأیید قاطبه عالمان بزرگ شیعی است. تاحدی‌که از نظر امام خمینی (ره) ولایت‌فقیه از موضوعاتی است که نیازمند به برهان نیست و به تعبیر صریح ایشان: «ولایت‌فقیه از موضوعاتی است که تصور آنها موجب تصدیق می‌شود و چندان به برهان احتیاج ندارد. به این معنی که هرکس عقاید و احکام اسلام را، حتی اجمالاً دریافته باشد، چون به ولایت‌فقیه برسد و آن را به تصور آورد، بی‌درنگ تصدیق خواهد کرد و آن را ضروری و بدیهی خواهد شناخت. اینکه امروز به ولایت‌فقیه چندان توجه نمی‌شود و احتیاج به استدلال پیدا کرده، علتش اوضاع اجتماعی مسلمانان عموماً و حوزه‌های علمیه خصوصاً، می‌باشد» (خمینی، ۱۳۷۶. الف: ۳).

درباره کتاب بازخوانی انتقادی نظریه تعطیل حکومت در دوران غیبت

اهمیت و جایگاه حکومت در اسلام از منظر امام خمینی (ره) به حدی است که می‌نویسند: «بل یمکن أن یقال: الإسلام هو الحکومة بشؤونها و الأحکام قوانین الإسلام و هی شأن من شؤونها، بل الأحکام مطلوبات بالعرض و امور آلیة لإجرائها و بسط العدالة، فکون الفقیه حصنا للإسلام کحصن سور المدینة لها، لا معنی له الا کونه والیا له نحو ما لرسول اللّه و للأئمة () من الولایة علی جمیع الأمور السلطانیة» (خمینی، ۱۳۷۹، ج ۲: ۶۳۲ ترجمه: بلکه می‌توان گفت که اسلام خود حکومت با همه شئون آن است و احکام، قوانین اسلام هستند و شأنی از شئون آن می‌باشند، بلکه احکام بالعرض مطلوب هستند و ابزاری برای اجرای حکومت و بسط عدالت هستند، پس اینکه [در روایت شریف فرموده است] «فقیه دژ اسلام است، همان‌طور که دیوار شهر دژ آن است» معنایی نمی‌یابد جز اینکه فقیه والی و حاکم اسلام باشد همان‌طور که رسول اکرم و همه ائمه (ع) بر همه امور حکومتی ولایت دارند». به عبارت ساده‌تر می‌توان بیان داشت که ولایت عامه (مطلقه) از نظر حضرت امام یعنی اینکه فقیه جامع‌الشرایط دارای همه اختیارات حکومتی پیامبر اکرم و امام معصوم است: «این خاصیت که عبارت از علم به قانون و عدالت باشد ... اگر فرد لایقی که دارای این دو خصلت باشد به پا خاست و تشکیل حکومت داد، همان ولایتی را که حضرت رسول اکرم (ص) در امر اداره جامعه داشت دارا می‌باشد؛ و بر همه مردم لازم است که از او اطاعت کنند. این توهم که اختیارات حکومتی رسول اکرم (ص) بیشتر از حضرت امیر (ع) بود، یا اختیارات حکومتی حضرت امیر (ع) بیش از فقیه است، باطل و غلط است. البته فضایل حضرت رسول اکرم (ص) از همه بیشتر است، لکن زیادی فضایل معنوی اختیارات حکومتی را افزایش نمی‌دهد» (خمینی، ۱۳۷۸. الف: ۴۰). به عنوان تنها یک مثال از فقیهان قبل از امام خمینی (ره)، مرحوم محمد حسن نجفی مشهور به صاحب جواهر در کتاب معروف خود جواهر الکلام در باره ولایت‌فقیه قائل به وجوب آن و حتی امکان وجوب عینی آن بر یک فرد خاص است (نجفی، ۱۳۹۱، ج ۲۲: ۱۵۶).

بر همین اساس است که رهبر معظم انقلاب اسلامی بیان می‌دارند: «این مسئله تشکیل حکومت در زمان غیبت از نظر علمای شیعه واجب بوده است، نه فقط جایز. یعنی علمای شیعه در شمار چیزهایی که همواره به آنها اعتقاد داشتند در طول زمان، لزوم بازگرداندن حاکمیت جامعه به محور الهی آن بود که از نظر آنان این محور الهی فقیه بوده و این در حقیقت ادامه مبارزه سیاسی ائمه ما بود» (خامنه‌ای، ۱۳۹۴: ۲۶۹). البته اندیشه ولایت‌فقیه به‌خصوص پس از تشکیل آن مورد مخالفت و دشمنی‌های فراوانی از سوی مخالفان حضور اجتماعی دین و دشمنان حکومت دینی قرار گرفته است. اما در میان مخالفان حکومت اسلامی و ولایت‌فقیه، قائلین به تعطیل حکومت در عصر غیبت (که آراء ایشان موضوع نوشته حاضر است) وضعیتی متفاوت دارند. قائلین به این منظر هرچند به‌طورکلی و عام مخالف ایجاد حکومت اسلامی در دوره غیبت هستند، اما خود را تماماً پیرو مکتب اهل‌بیت معرفی می‌کنند و در مخالفت با حکومت دینی به دلایلی به‌ظاهر دینی استناد می‌کنند. ازاین‌رو ماهیت استدلال‌های این دسته نیز کاملاً متفاوت با استدلال‌های سکولار سایر مخالفان حکومت اسلامی و استدلال‌هایی دینی و بر مبنای احادیث (و نظرات عالمان دینی) است.

کتاب بازخوانی انتقادی نظریه تعطیل حکومت در دوران غیبت را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب به دانشجویان رشتهٔ فقه و مبانی حقوق اسلامی و دانشجویان علوم سیاسی پیشنهاد می‌شود.

بخشی از کتاب بازخوانی انتقادی نظریه تعطیل حکومت در دوران غیبت

استناد قائلان به تعطیل حکومت در عصر غیبت به روایات و ادله در ظاهر دینی دو تنگنای اساسی برای تمامی مسلمانان انقلابی و دلسوزان حاکمیت الهی ایجاد می‌کند. از یک‌سو، وجهه دینی سردمداران این منظر، در ظاهر مزیتی برای آنها ایجاد کرده و باعث می‌شود نقد و طرد موضع آن‌ها حساس‌تر و سخت‌تر شود چرا که مدعی آن هستند که مطالب و نظرات اهل‌بیت عصمت و طهارت (ع) را بیان می‌دارند؛ و از سوی دیگر استدلال‌های دینی و حدیثی این گروه باعث می‌شود، احتمال اینکه بسیاری با هدف خیر و حقیقت‌جویی به این نظریه گرایش پیدا کنند افزایش یابد. این موارد باعث می‌شود طرح و نقد نظر قائلان به تعطیل حکومت اسلامی در دوران غیبت، در میان نظریات مختلف مخالف حکومت اسلامی که البته پاسخ به همه آن‌ها لازم و ضروری است، جایگاهی ویژه پیدا کرده و حیاتی و سرنوشت‌ساز گردد.

این عوامل مؤلف را بر آن داشته است تا در یک اثر تفصیلی که خلاصه‌ای از آن پیش‌روی شماست، ابتدا به طرح و بیان همدلانه این نظر اقدام کرده و سپس نقد دقیق و مستند آن را در دستور کار خود قرار دهد.

واضح است، آشنایی با استدلال‌های قائلین به این نظر و توان پاسخگویی متقن به ادله آن‌ها، از ضروریات هر دانشجوی انقلابی علوم انسانی اسلامی است که نگارش نسخه‌ای خلاصه از اثر تفصیلی مؤلف در این باب نیز برای پاسخ به همین نیاز بوده است. بااین‌همه پژوهش پیشرو خالی از ضعف و کاستی نیست. از یک سو حامیان این نظر (به‌واسطه برخی ملاحظات سیاسی و غیره) از ارائه متن مکتوب و روشن از استدلال‌های خود به‌صورت یک کتاب تفصیلی و یا آثار علمی دیگر خودداری می‌کنند و تلاش‌های نظری آنان صرفاً در حد جلسات تبلیغاتی و سخنرانی‌های مذهبی پراکنده باقی مانده است. همین امر نقد نظرات آنها و حتی جمع‌بندی و ارائه یک صورت‌بندی جامع از آراء آنها را مشکل می‌سازد. از سوی دیگر، حجم فراوان مستندات حدیثی له و علیه این نظر، به حدی است که امکان طرح تمامی این مستندات در این کتاب مختصر ناممکن است. سرانجام، امید می‌رود این اثر بتواند روشنگر شبهات موجود دررابطه‌با حکومت اسلامی در دوران غیبت باشد که غرض مؤلف نیز چیزی جز این نبوده است.