کتاب نگاهی کوتاه به تاریخچه روشنفکری در ایران؛ جلد دوم

کتاب دوجلدی نگاهی کوتاه به تاریخچه روشنفکری در ایران اثری از دکتر شهریار زرشناس، نویسنده و پژوهشگر حوزه ادبیات، فلسفه و سیاست است. کتاب حاضر جلد دوم این مجموعه است که به پیدایش نسل دوم، روشنفکری مشروطه و روشنفکری دوران پهلوی می‌پردازد.

درباره کتاب نگاهی کوتاه به تاریخچه روشنفکری در ایران

شهریار زرشناس در ابتدای جلد اول کتابش می‌گوید «روشنفکری در معنای افواهی و رایج آن، مترادف با داشتن تحصیلات و اطلاعات، خوش فکر بودن یا به اصطلاح «داشتن فکر باز» و نظایر این‌ها می‌باشد، اما اگربه یک بررسی عمیق و تحلیلی-تاریخی بپردازیم، در می‌یابیم که روشنفکری یک تعریف و معنای تخصصی دارد. در تعریف تخصصی (که معمولا در کاوش‌های فلسفی و تئوریک، تاریخی و فرهنگی و جامعه شناختی و سیاسی، این تعریف مورد نظر است)، روشنفکری بیانگر یک جهت گیری و جریان تاریخی – فرهنگی تجسم روح مدرنیته و جهان نگری «عصر روشنگری» است.»

عصر روشنگری از اواخر قرن هفدهم آغاز شد و تا پایان قرن هجدهم امتداد داشت؛ به گونه‌ای که مورخان در بیان تقسیم بندی ادوار عصر جدید در غرب، سراسر قرن هجدهم و دهه‌های پایانی قرن هفدهم را به این نام می‌خوانند.

در این دوره، به ویژه از نیمه قرن هجدهم، در فرانسه عده‌ای مقاله نویس و روزنامه نگار و منتقد ادبی و رمان نویس و نویسنده سیاسی و صاحب نظر در آرای فلسفی و تربیتی و نظریه‌های اخلاقی برای تنظیم یک دایره المعارف که بیانگر خلاصه و چکیده دانش‌ها و جهان بینی عصر مدرن برای مردم باشد و به زبانی ساده و عامینه نوشته شود، گرد یکدیگر جمع می‌شوند. این افراد را اصحاب دایره المعارف، روشنفکران یا روشن‌نگران می‌نامیدند. اینان خود را به زبان فرانسه انتلکتوئل می‌نامیدند که در کاربرد آن روز، این واژه به معنای پیروان عقل یا اصالت عقل‌گراها در برابر مروجان و مدافعان اصالت وحی یا اندیشه وحیانی و اشراقی بود. انتلکتوئل‌ها خود را پیرو عقل اومانیستی می‌دانستند و معتقد بودند که بشر برای سعادت و خوش‌بختی نیازی به وحی الهی و شریعت آسمانی ندارد. آن‌ها همچنین هر نوع معرفت عرفانی و شهودی یا اشراقی را نفی می‌کردند و بی‌ارزش می‌دانستند.

حال آنچه جریان روشنفکری ایران نامیده می‌شود چون محصول بسط و تحول و تطور طبیعی تاریخ و درون‌مایه‌های فرهنگی و تمدنی کلاسیک ایران نبوده و اساس در پی نفوذ سیطره سیاسی و فرهنگی استعمار غربی بوده و از دل لژهای فراماسونری پدید آمده است، نسبت به جریان روشنفکری در غرب مدرن، ماهیتی تقلیدی دارد و در واقع صورت تنزل‌یافته و سطحی و بی‌ریشه آن است. این کتاب به سراغ دوره نزدیک‌تر می‌آید و آثر دیگری را بررسی می‌کند تا به پس از انقلاب ایران برسد. 

از این رو زرشناس در جلد دوم کتابش در بخش اول به روشنفكری مشروطه؛ غربزدگی شبه مدرن در صحنه ۱۳۰۰ ش (۱۳۴۰ـ۱۲۷۰ ق.) می‌پردازد.

بخش دوم کتاب روشنفکری ایران دردوره پهلوی اول؛ خدمتگزاری برای استبداد را بررسی می‌کند. 

جلد سوم کتاب به روشنفکری ایران در دوره پهلوی دوم؛ تلاش برای بسط و تعمیق شبه مدرنیته ۱۳۵۷ ـ ۱۳۲۰ ش می‌پردازد. 

در بخش پایانی هم به روشنفکری ایران پس از انقلاب اسلامی می‌پردازد. 

خواندن کتاب نگاهی کوتاه به تاریخچه روشنفکری در ایران را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

پژوهشگران و علاقه‌مندان حوزه تاریخ، جامعه شناسی و سیاست مخاطبان این کتاب‌اند.

بخشی از کتاب نگاهی کوتاه به تاریخچه روشنفکری در ایران؛ جلد دوم

تقی زاده به لحاظ فکری، امتداد و دنباله میرزا ملکم خان ناظم الدوله است که در عهد پهلوی حاضر گردیده است تقی زاده به عنوان یک روشنفکر ناسیونالیست، مدافع تقلید صرف و تمام عیرا از تمدن غربی و به عبارت دیگر از مروجان غرب زدگی شبه مدرن بوده است. او در دوره دوم انتشار مجله «کاوه » در مقاله‌ای چنین نگاشته است: «ایران باید ظاهراً و باطناً، جسماً و روحاً فرنگی مآب شود و بس».

تقی زاده در سال ۱۳۲۹ ش، هنگام تشکیل اولین دوره «مجلس سنا » به عضویت آن مجلس و همچنین انگلوفیل محسوب می‌شد و مورد توجه و احترام رضا شاه و پسرش بوده است. تقی زاده به عنوان یک روشنفکر ناسیونالیست، در مسیر ترویج بافته‌های دروغین مستشرقان و ایران شناسان غربی فعالیت زیادی انجام داد. او به شدت مورد علاقه و حمایت مستشرق فراماسونر انگلیسی ادوارد برون قرار داشته است. از تقی زاده خطابه هایی درباره «مانی» و مقالاتی در خصوص فردوسی و نیز بحث هایی درباره خط فارسی باقی مانده است.

تقی زاده با نوشتن کتاب «از پرویز تا چنگیز »، درباره تاریخ ایران از زمان ظهور اسلام تا یورش مغولان، در تکوین و گسترش مدل تاریخ نگاری غرب زده رایج در عهد پهلوی، نقش داشته است. تقی زاده علاقه زیادی به علوم مدرن داشت و در مبانی معرفت شناختی و فکری خویش متمایل به گرایش‌های پوزیتیو یستی و پراگماتیستی بود. تقی زاده پس از عمری طولانی، به سال ۱۳۴۸ش در تهران در گذشت. تقی زاده را می‌توان یکی از چهره های اصلی روشنفکری آتئیست و ناسیونالیست ایران در عصر پهلوی دانست که عمده حضور و فعالیت او در دوره رضا شاهی بوده است.

ا