کتاب بازخوانی جنگ های روسیه علیه ایران

بازخوانی جنگ های روسیه علیه ایران کتابی نوشته رحیم نیکبخت پژوهشی در باب تاریخ جنگ‌های روسیه و ایران است که در انتشارات ایران‌شناخت به چاپ رسیبده است.

درباره کتاب بازخوانی جنگ های روسیه علیه ایران

جنگ‌های روسیهٔ تزاری علیه ایران در دو دوره، از مقاطع مهم تاریخ کشور به حساب می‌آید که پیامدهای متعددی بر عرصه های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران به جا گذاشته است. گسترش نفوذ قدرت‌های خارجی در ایران و اضمحلال تدریجی استقلال و تمامیت ارضی، رشد روزافزون سلطه اقتصادی قدرت‌های استعمارگر انگلیس و روسیه بر شریان‌های حیاتی کشور، تجزیه قسمت‌های مهم و تاریخی چون آران و افغانستان از مام میهن و موارد متعدد دیگر حکایت از دوران فرود و افول اقتدار ایران داشت. تلخی از دست رفتن ۱۷ شهر آباد و شیعه‌نشین آران چنان بود که محققان و تاریخ‌نویسان ایرانی، با اکراه به این وقایع پرداخته‌اند و بررسی آن را به صورت مجمل و گذرا انجام داده‌اند.

در جنگ‌های تحمیلی روسیه تزاری علیه ایران، به سر حدات ایران در آذربایجان و آران هجوم برده شد. پس از جدایی حسرت‌انگیز آران از ایران، آذربایجان خط مقدم تعرض قوای اشغالگر روسی و عثمانی به حساب می‌آمد؛ در این خطه سرخ شیعی همواره روح بیگانه‌ستیزی و هویت ایرانی و اسلامی بیش از سایر نواحی ایران در غلیان بود و نمود آن را در خیلی از قیام‌ها مشاهده کرده‌ایم از جمله: پیشگامی مردم آذربایجان در نهضت تحریم تنباکو، قیام مردم تبریز در سال ۱۳۲۱ ه.ق (۱۸۰۶ م) حضور نقش‌آفرین در نهضت عدالتخواهی مشروطه به رهبری علما، قیام علیه قرارداد ۱۹۱۹ به رهبری شیخ محمّد خیابانی، قیام در مقابل سلطنت پهلوی در سال ۱۳۰۷ ه.ش، حضور مؤثر در نهضت ملی نفت و پشتیبانی در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس به رهبری حضرت امام خمینی (ره) که همگی حاکی از روح اسلام‌خواهی، ایران‌دوستی و بیگانه‌ستیزی مردم آذربایجان بوده است. اکنون نیز آذربایجان و جوانان غیور و فرهیخته آن به عنوان پیشگام مدافعان سرسخت استقلال و تمامیت ارضی ایران اسلامی، برآنند تا رسالت تاریخی خود را به نحو احسن انجام دهند.

اکنون که ایران اسلامی بر آن است تا جایگاه تاریخی و مستحق خود در عرصه‌های مختلف را بازپس گیرد، بازخوانی تاریخ گذشته میهن برای جوانان و دانشجویان ضرورت انکارناپذیری دارد تا با مرور تلخی ذلت دیروز، قَدر لذت اقتدار امروز را دریابند.

در روزگاری نه‌چندان دور، بیگانگان با قدرت نظامی و سیاسی خود، هر آنچه را که برای منافع استعماری خویش مناسب می‌دانستند در ایران انجام می‌دادند. بی‌شک اگر تاریخ را ندانیم و از سرگذشت پدران خویش آگاه نشویم که چگونه در برابر مقاصد استعماری سلطه‌گران، جوانمردانه ایستادگی کردند و به شهادت رسیدند، قدر استقلال و صلابت و اقتدار ایران اسلامی- ثمره خون هزاران شهید و جانباز- را نخواهیم دانست و دلیلی برای افتخار به ایرانی بودن خود نخواهیم داشت.

نویسنده با درک چنین ضرورتی بر آن شده به اتکای پژوهش‌های محققان پر توان، در مجموعه‌ای به مرور تاریخ یکی از مقاطع مهم تاریخ ایران با عنوان «بازخوانی تاریخ جنگ‌های روسیه علیه ایران» بپردازد. مقالاتی که در این مجموعه ارائه شده است هر یک به گوشه‌ای از تاریخ ایران در این مقطع سرنوشت‌ساز می‌پردازد.

مقاله اول روایتی مختصر از جنگ‌های روسیه علیه ایران بر اساس اسناد وزارت امور خارجه است.

 در مقاله دوم نقش امپریالیسم انگلیس در جدا شدن آران و ۱۷ شهر از توابع آن بررسی شده است.

مقاله سوم با عنوان «پایداری‌های ایرانیان قفقاز در جنگ‌های ایران و روس» مقاومت‌های مردم مسلمان منطقه قفقاز در مقابل اشغالگران روسی را بررسی می کند. 

در مقاله چهارم نقش عباس‌میرزا (نایب‌السلطنه) در این دوره مهم تحلیل شده است.

مقاله پنجم به قتل‌عام خاندان جوانشیر حکمرانان قره‌باغ توسط روس‌ها پرداخته است.

در مقاله ششم کتاب مهم مآثر سلطانیه را نقد وتحلیل کرده است. مقاله هفتم مربوط به «بازتاب جنگ‌های ایران و روس در اشعار قائم‌مقام فراهانی» است که مولف کتاب فصل های تاریکی (تاریخ ادبی جنگهای ایران وروس) پژوهشگر دانشگاه تبریز_محمد طاهری خسروشاهی آن رانگاشته است.

مقاله هشتم و پایانی «مأخذشناسی اجمالی جنگ‌های روسیه علیه ایران» است که به منظور راهنمایی بیشتر پژوهشگران جوان و دانشجویان جمع‌آوری و تدوین گردیده است.

در این مجموعه علاوه بر مطالب ارائه‌شده، بخشی با عنوان ضمایم آورده شده است که شامل متن قرارداد تحمیلی گلستان و ترکمانچای، نقشه تاریخی مهم ایران است. امید است که راهنمایی مفید برای محققان و پژوهشگران جوان باشد.

خواندن کتاب بازخوانی جنگ های روسیه علیه ایران را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

پزوهشگران تاریخ ایران و علاقه‌مندان به تاریخ به ویژه تاریخ اجتماعی و سیاتسی مخاطبان این کتاب‌اند.

 بخشی از کتاب بازخوانی جنگ های روسیه علیه ایران

ایران از قدیم‌الایام از مراکز مهم سیاسی- فرهنگی خاورمیانه به شمار می‌رفت، در طی دوره‌های مختلف به دلیل موقعیت ویژه جغرافیایی و قرار داشتن بر سر راه ارتباطی کانون توجه بوده است.

دورهٔ کوتاه سلطنت آقامحمّدخان به سرکوب شورش‌ها و جنگ و گریز سپری شد مجال رسیدگی به اوضاع کشور وجود نداشت، دورهٔ فتحعلی‌شاه دورهٔ تثبیت حکومت قاجار بود تغییرات اوضاع جهانی، تغییر روابط کشورها در سطح بین‌الملل، وقوع انقلاب فرانسه همگی از جمله عواملی شد تا ایران بی‌خبر متحمل زیان‌های بسیاری شود عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای از نتایج آن هاست. در مقاله حاضر، ابتدا مرور مختصری بر علت آغاز جنگ ایران و روسیه شده است و سپس به زندگی‌نامه عباس‌میرزا و اقدامات و اصلاحات وی برای مقابله با سپاه روسیه پرداخته شده و در بخش پایانی نقش عباس میرزا در جنگ‌های ایران و روسیه بررسی شده است.

علت آغاز جنگ ایران و روسیه

اوایل قرن ۱۲ ه.ش (۱۸ م) پتر کبیر برای تبدیل روسیه به کشوری قدرتمند برنامه‌هایی در نظر گرفت از جمله: دست‌یابی روسیه به آب‌های آزاد و گرم به منظور توسعهٔ تجارت، دریانوردی و توسعهٔ ارضی بود. روس‌ها همچنین در نظر داشتند که انگلستان در خاورمیانه تضعیف کنند. بنابراین، به هند مستعمرهٔ مهم و اصلی انگلیس توجه کردند. برای نفوذ به هند نیز دست‌یابی به شمال افغانستان و مرزهای شمالی ایران (گرجستان) لازم بود.

الکساندر اول برای دست یابی به این دو مسیر «راه قفقازیه و ترکستان غربی و یا راه آسیای صغیر» را انتخاب کرد. قفقاز سرزمینی بود که اکثریت مردم آن مسلمان بودند و از بین دو کشور روسیه (مسیحی) و ایران (مسلمان) تابعیت ایران را ترجیح می‌دادند. در طول تاریخ قفقاز جزیی از کشور ایران محسوب می‌شد. ایالات شروان و گرجستان نیز همواره محل کشمکش بودند. در طول دورهٔ صفویه شروان و گرجستان مطیع ایران بودند و در دورهٔ زندیه به دلیل ضعف حاکمان، ادعای استقلال کردند. همزمان با امپراتوری کاترین دوم تحت حمایت روسیه در آمدند. الکساندر برادر گرگین‌خان با تابعیت گرجستان به مخالفت پرداخت و با پناهنده شدن به کوه‌های قفقاز سعی کرد ضرباتی به سپاه روسیه وارد کند و شاه ایران در مقابل درخواست کمک وی ۱۲۱۵ ه.ق (۱۸۰۱ م) کاری نتوانست انجام دهد. امپراتور روسیه، الکساندر اول، با شکست برادر گرگین‌خان به ادامه سیاست‌های پتر کبیر و کاترین دوم پرداخت و در سال ۱۲۱۸ ه.ق (۱۸۰۳ م) به ژنرال سیسیانف دستور حمله عمومی به خاک ایران را داد، شهر گنجه تصرف شد و به نام الیزابت پُل تغییر نام یافت؛ پیشروی به خاک ایران ادامه داشت. جنگ‌های دور اول ده سال طول کشید. احتمالاً فتحعلی‌شاه و الکساندر اول تصور نمی‌کردند زمان جنگ اینقدر طولانی شود. با ادامه تعرض روس فتحعلی‌شاه عباس‌میرزا را به عنوان فرمانده نظامی به قفقاز و آذربایجان روانه ساخت.