کتاب جست و جوی معنا

 در این کتاب با نام جست و جوی معنا، مجموعه مقالاتی از حسین یاوری درباره هنرهای سنتی ایران را می‌خوانید.

 درباره کتاب جست و جوی معنا

در این کتاب مجموعه ۳۷ مقاله‌ای را می‌خوانید که حاصل چهار دهه کار و فعالیت حسین یاوری در زمینه هنرهای سنتی است.  

این مقالات زیر چهار مجموعه دسته‌بندی شده اند: ۱- بررسی امکانات بالقوه صنایع دستی استان‌ها. ۲- معرفی و نقد کتاب. ۳- اصول، مبانی، مبادی و نقد هنرهای سنتی. ۴- سایر هنرهای صناعی.

 خوادن کتاب جست و جوی معنا را به چه کسانی یپشنهاد می‌کنیم

 پژوهشگران و دانشجویان رشته تاریخ و پژوهش هنر و صنایع دستی مخاطبان این کتاب‌اند.

 بخشی از کتاب جست و جوی معنا

نگرشی بر سفال‌سازی در لاله جین همدان

(ارائه‌شده به صورت مقاله در همایش شناخت استعدادهای بازرگانی و اقتصادی استان همدان در روز پنجشنبه هفتم آبان ماه ۱۳۷۷، چاپ در مجموعه مقالات همایش مذکور در مهر ماه ۱۳۷۸)

چکیده

سفال و سفالگری از دیرباز مظهر هنر صنایع دستی مردم شهرها و روستاهای ایران به شمار می‌رود.

تولیدات سفال امروزه در چهار نقطه از کشور ایران رواج دارد که مهم‌ترین آن سفال‌های منطقه لاله جین همدان است. دستاوردهای این منطقه که حداقل حدود هفت سده سابقه تولید سفال را در فرهنگ بومی و سنتی خود به ثبت رسانده، همراه با ذوقی آکنده از آثار و سیر تحول فرهنگ و تمدن ایرانی است و در عین حال تحول شگرفی را در صنعت سفال‌سازی به همراه دارد.

صنعت سفال‌سازی لاله جین چه به لحاظ اشتغال و درآمد در سطح استان و چه به لحاظ صادرات و ارزآوری در خارج از استان مهم و اقتصادی تلقی می‌شود.

مقاله حاضر با هدف توسعه بنیانی این صنعت و ایفای نقش اقتصادی آن در سطح استان، خواستار تحول زیربنایی در این صنعت دیرپای ایرانی است.

نگاهی به سابقه سفال‌سازی در ایران

یکی از قدیمی‌ترین صنایع بشری، سفال‌سازی است و برخی از صاحب‌نظران سابقه این هنر پر پیشینه و حرفه کهن را به حدود هشت هزار سال قبل از میلاد مسیح یعنی حدود ده هزار سال پیش مربوط و زادگاه آن را نیز ایران دانسته‌اند.

رمان گیرشمن، باستان‌شناس نامدار و ایران‌شناس معروف فرانسوی، که کتب متعدد و ارزنده‌ای را هم در زمینه هنر ایران به رشته تحریر درآورده است، عقیده دارد: «اولین آثار و نمونه‌های اشیای سفالین به ساکنان کوهستان‌های بختیاری تعلق دارد که حدود ده هزار سال پیش و بدون استفاده از چرخ سفالین ساخته شده و از روی نمونه‌های به دست آمده می‌توان فهمید که در آن زمان سفال‌سازان از کوره پخت سفال نیز بی‌اطلاع بوده‌اند و احتمالاً ظروف گلین را در کنار همان آتشی که برای پختن گوشت شکار مهیا می‌کردند، می‌پختند.

نکته حائز اهمیت دیگر آن است که سفال‌های دوره مورد بحث، به تقلید از سبدهایی که با ترکه درختان می‌بافتند، ساخته شده و در بسیاری موارد، سبد به صورت قالبی برای ساختن ظروف سفالین به کار رفته است واین امر مؤید آن است که حصیربافی و قالب‌های حصیری مددرسان سفالگران در ساخت محصولات بوده، همچنان که شیوه بافت ساده حصیر، راهنمای صنعتگران در تولید گلیم و پارچه‌های دست‌بافت در سده‌ها و هزاره‌های بعد بوده است.

با بررسی آثار به جای مانده از دوران‌های پیشین و نیز عنایت و توجه به نظرات باستان‌شناسان، پژوهشگران و ایران‌شناسان، مشخص می‌شود که از گذشته‌های دور و من‌جمله در دوران ایران باستان و حتی پیش‌تر از آن، سفالگری در چهار نقطه ایران رونق و رواج داشته است که این چهار منطقه عبارت‌اند از:

ـ منطقه غرب کوه‌های زاگرس در نزدیکی شهر کرمانشاه؛

ـ کرانه جنوبی دریای خزر؛

ـ‌قسمت شمال غربی منطقه آذربایجان؛

ـ مناطق جنوب شرقی ایران؛

افزون بر این، ضمن کاوش‌های باستان‌شناسی انجام‌شده در حاشیه کویر و نواحی مرکزی ایران نیز آثاری از سفا‌ل‌های تولیدی مربوط به هشت هزار سال قبل از میلاد به دست آمده و بازیافته‌های تاریخی دلالت بر آن دارد که در شش هزار سال پیش از تاریخ نخستین کوره‌های پخت (که طبعاً بسیار ساده و ابتدایی بوده و حرارت آن قابل کنترل نبوده است) به خدمت سفالگری در آمده است.

در گنجینه ایران باستان آثار سفالین متعددی که به هزاره‌های ششم، پنجم و چهارم قبل از میلاد تعلق داشته و در «شوش»، «اسماعیل‌آباد»، «خوروین»، «سیلک» و... کشف شده و در معرض دید قرار دارد، نه تنها مؤید رونق و رواج سفالگری در مناطق مختلفی از سرزمینمان بوده بلکه نشانگر تبحر و مهارت فوق‌العاده صنعتگران سفال‌ساز در طراحی و ساخت چنین محصولاتی که تماماً جنبه‌های مصرفی و کاربردی هم داشته‌است، می‌باشد.

محققان و صاحب‌نظران در زمینه‌های باستان‌شناسی و هنر، اختراع چرخ سفالگری ساده و ابتدایی را که به سهم خود تحولی در سفال‌سازی پدید آورد، به ۳۵۰۰ ق.م مربوط می‌دانند و ضمن بررسی آثار سفالین کشف‌شده در شوش، می‌توان نمونه‌هایی از سفالینه‌های متعلق به ۲۷۰۰ ق.م را که با چرخ سفالگری تولید و همچنین در حرارتی حدود هزار درجه سانتیگراد پخته شده‌است، مشاهده کرد.

در پی تکمیل شدن چرخ‌های سفالگری که به تدریج انجام پذیرفت، تحول دیگری هم در این صنعت به وقوع پیوست و صنعتگران سفال‌ساز موفق به تهیه انواع «لعاب قلیایی» (به عنوان نخستین لعابی که بر روی سفالینه‌ها به کار گرفته شد) و نیز تزیین ظروف به وسیله این لعاب شدند.

در حدود هزار و پانصد سال پیش از میلاد و به سبب گسترش فلزکاری و تهیه ظروف مختلف از فلز، ساخت ظروف سفالین تا حدودی از رونق و رواج پیشین افتاد و در دوره هخامنشیان یعنی طی سال‌های ۵۵۰ تا ۳۳۰ق.م و در پی توجهی که صنعتگران به ساخت ظروف تجملی از طلا و نقره از خود نشان می‌دادند، سفالگری تقریباً به بوته فراموشی سپرده شد و مختصر فعالیتی که در این زمینه صورت می‌گرفت، بیشتر متوجه تولید آجرهای لعاب‌دار می‌شد که نمونه‌هایی از آن در کاخ آپادانا و کاخ شوش مورد استفاده قرار گرفته بود و ضمن کاوش‌های باستان‌شناسی به دست آمده است.

در دوره اشکانیان، مجدداً سفالگری دچار تحول شد و استفاده از لعاب قلیایی در بین صنعتگران رواج یافت. سفالگری این دوره از روی نمونه‌هایی که در نواحی مختلف بین‌النهرین کشف شده و نیز از آثاری که در شوش، ری، کوه خواجه در سیستان و نیز در سمرقند به دست آمده، شناخته می‌شود.

در زمان اشکانیان برای ساخت ظروف، معمولاً از چرخ سفالگری استفاده می‌شد؛ مگر در مواردی که اشیای مورد نظر فوق‌العاده بزرگ یا فوق‌العاده کوچک بود که در این صورت سفالگران با دست آن را شکل می‌دادند، گاهی هم از قالب استفاده می‌کردند. البته برای تولید اشیای نازک و ظریف، بعد از ساخت محصول، روی آن را با دقت می‌تراشیدند. انتقال طرح‌ها نیز بر روی ظروف سفالین یا با کنده‌کاری و یا با قالب‌گیری صورت می‌گرفت و گاهی نیز نقوش به کمک مُهر و به صورت برگردان بر روی محصولات سفالی منتقل می‌شد.

نقوش مورد استفاده در سفالگری این دوره بیشتر شامل خطوط عمودی، موج‌دار و شکسته و نیز نقطه چین‌های برجسته، نوارهای باریک به شکل کنده‌کاری یا برجسته و «طرح طنابی» است و نقش جانوران که تا قبل از دوره اشکانی در سفالگری ایران جای خاصی را یافته بود بر روی آثار دوره مذکور دیده نمی‌شود. لازم به ذکر است که لعاب‌های مورد استفاده در دوره اشکانی نیز بیشتر در مایه‌های کرم مایل به زرد، خاکستری روشن، قهوه‌ای، آبی و سبز بوده است.

در دوره ساسانی، سفالگری ایران پیشرفت محسوسی نداشت و علت آن هم به طور عمده به واسطه توجه به تولید مصنوعات فلزی گران‌بها بود و اگرچه آثار باقی‌مانده از دوره ساسانی از جهاتی با سفالگری دوره قبل از آن تفاوت دارد؛ مع هذا در یک نظر کلی می‌توان آن‌ها را تقلیدی از محصولات زرین، سیمین یا برنزی دانست و حتی در پاره‌ای موارد، ساخت ظروف به گونه‌ای است که احتمال می‌رود عیناً از روی محصولات فلزی قالب‌گیری و ساخته شده باشد.