کتاب گفتارهایی در نحو

کتاب گفتارهایی در نحو نوشتهٔ محمد راسخ مهند است. نشر مرکز این کتاب را منتشر کرده است؛ کتابی در باب نحو زبان فارسی.

درباره کتاب گفتارهایی در نحو

محمد راسخ مهند در کتاب گفتارهایی در نحو چند موضوع نحوی در زبان فارسی را بررسی کرده و در هر بخش نظریه‌ٔ مرتبط با آن را معرفی کرده است. نویسنده در این کتاب، به بررسی تمام جنبه‌های نحو یک زبان خاص نمی‌پردازد و چند موضوع نحوی زبان فارسی را در این مجموعه بررسی کرده است. فصل اول کتاب به بررسی پی‌بست‌های ضمیری در فارسی می‌پردازد. فصل‌های دوم و سوم به همراه فصول پنجم تا هشتم مقالات مستقلی بوده‌اند که در مجلات و مجموعه‌های مختلف چاپ شده‌اند. فصل چهارم به بررسی نوع عمل افعال در زبان فارسی اختصاص دارد. «قید جمله و قید فعل» (۱۳۸۲) نام مقاله‌ای است که در مجلهٔ زبان‌شناسی چاپ شده و در فصل پنجم قرار گرفته است. فصل ششم حاصل مقالهٔ «ساخت ناگذرا در فارسی» (۱۳۸۶) است که در مجلهٔ زبان و زبان‌شناسی (انجمن زبان‌شناسی ایران) چاپ شده است. «ویژگی‌های تمیز در فارسی» (۱۳۸۴) مقاله‌ای است که در نامهٔ فرهنگستان چاپ شده و در فصل هفتم این کتاب آمده است. «ساخت‌های پسایندشده در زبان فارسی «(۱۳۸۶) در مجموعه مقالات هفتمین همایش زبانشناسی دانشگاه علامه طباطبایی چاپ شده است و مقاله‌ای است که به موضوعی نحوی و کلامی می‌پردازد. به گفتهٔ نویسنده در مقدمهٔ کتاب حاضر، فصول مختلف این کتاب به گونه‌ای هستند که می‌توان آن‌ها را مستقل مطالعه کرد، هرچند سه فصل آخر به ارتباط نحو و کلام می‌پردازند و چارچوب نظری دو فصل آخر مشترک است، خواننده برای خواندن فصل آخر باید فصل قبل از آن را مطالعه کند.

خواندن کتاب گفتارهایی در نحو را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به دانشجویان ادبیات فارسی و زبان‌شناسی و علاقه‌مندان به حوزهٔ نحو زبان فارسی پیشنهاد می‌کنیم.

دربارهٔ محمد راسـخ مهند

محمد راسخ مهند در سال ۱۳۵۲ در همدان متولد شد. او پس‌از طی دوره‌ٔ کارشناسی مترجمی زبان انگلیسی، دوره‌ٔ فوق لیسانس و دکترای زبان‌شناسی را در دانشگاه «علامه طباطبایی» طی کرد و در سال ۱۳۸۲ از رسـاله‌ٔ خود دفاع کـرد. از آن پـس در گروه زبان‌شنـاسی دانشگاه «بوعلی سینـا» در همدان به تدریس و تحقیق مشغول شد. حیطه‌های مورد علاقه‌ٔ او، نحو، رده‌شناسی و زبان‌شناسی شناختی است. او مقالاتی در این زمینه‌ها در مجلات علمی مختلف چاپ کرده است، که بسیاری از آن‌ها در زمینه‌ٔ نحو زبان فارسی است.

بخشی از کتاب گفتارهایی در نحو

«جملات زیر را در نظر بگیرد:

(۳) خوشبختانه همهٔ کتاب را خواندم.

(۴) سنگ‌پشت آهسته راه می‌رود.

(۵) دیروز نامه‌ات را کلمه‌به‌کلمه خواندم.

در جملات فوق «خوشبختانه، آهسته، دیروز و کلمه‌به‌کلمه» قید هستند. باید توجه داشت که رابطهٔ این کلمات با فعل از نوع رابطهٔ (۱)، یعنی رابطهٔ متممی نیست. برای مثال «خوشبختانه» قید است و متمم نیست، چون (الف) فعل خواندن نیاز به دو موضوع دارد که یکی فاعل (شناسه) و دیگری مفعول صریح (کتاب) است؛ (ب) بین فعل و مفعول در این جمله محدودیت هم‌آیی وجود دارد (به همین علت گل را خواندم جمله‌ای عجیب است)، اما بین قید «خوشبختانه» و فعل محدودیت هم‌آیی دیده نمی‌شود (خوشبختانه/ دیروز/ به‌سختی همهٔ کتاب را خواندم)؛ (ج) حذف مفعول در این جمله فقط در بافت امکان‌پذیر است و مفعول محذوف باید از بافت قابل درک باشد، ولی قید «خوشبختانه» را به‌سادگی می‌توان حذف کرد و از بافت هم قابل حدس نیست؛ (د) می‌توان به این جمله قیدهای دیگری افزود و جمله باز هم دستوری باقی خواهد ماند، اما اضافه کردن هر مفعول صریح دیگری باعث غیردستوری شدن جمله می‌شود. پس مجموعهٔ استدلالهای فوق ما را به این نکته می‌رساند که «خوشبختانه» در جملهٔ (۳) قید است و متمم نیست. از همین استدلالها می‌توان بهره گرفت و نشان داد که در جملات (۴ و ۵) نیز «آهسته، دیروز، و کلمه‌به‌کلمه» قید هستند.

اما نکتهٔ مورد نظر بحث ما به تمایز بین دو نوع قید، یعنی قید جمله که کل جمله را مقید می‌کند و قید فعل که فعل را مقید می‌کند، برمی‌گردد. قیدهای «خوشبختانه و دیروز» قید جمله به‌حساب می‌آیند، درحالی‌که «آهسته و کلمه‌به‌کلمه» قید فعل هستند. برخی ملاکهای معنایی که می‌تواند این تمایز را نشان دهد از این قرارند:

نخست اینکه دو گزارهٔ «خواندن» و «کلمه‌به‌کلمه خواندن» به‌لحاظ معنایی با هم متفاوت هستند؛ گزارهٔ دوم نوعی خواندن است. همین‌طور بین «رفتن» و «آهسته رفتن» نیز می‌توان تمایز معنایی نهاد و «آهسته رفتن» را نوعی رفتن دانست، اما نمی‌توان گفت که «خوشبختانه خواندن» و «دیروز خواندن» نیز نوعی خواندن هستند. پس قیدهای گروه دوم گزاره‌ای با معنای متفاوت ایجاد نمی‌کنند.

معیار دوم این است که «آهسته رفتن» و «کلمه‌به‌کلمه» دارای مصداق خاصی هستند، درحالی‌که «خوشبختانه خواندن» و «دیروز خواندن» دارای مصداقی در جهان خارج نیستند. به‌همین‌خاطر برای گزاره‌های گروه اول می‌توان گزاره‌های متضادی مانند «تند رفتن» یا «بی‌وقت خواندن» را در نظر گرفت، اما برای گزاره‌های گروه دوم نمی‌توان «متأسفانه خواندن» یا «فردا خواندن» را به‌عنوان گزاره‌های متضاد نقل کرد. در واقع «خوشبختانه خواندن» و «دیروز خواندن» اصلاً ترکیبات قابل قبولی نیستند، زیرا قیدهای به‌کار رفته افعال را مقید نمی‌کنند، اما «آهسته رفتن» و «کلمه‌به‌کلمه خواندن» را قابل قبول می‌دانیم و می‌توانیم به‌کار ببریم، چون قیدهای به‌کار رفته افعال را مقید می‌کنند.»