کتاب روند دگرگونی ادبیات نمایشی زنان ایران (از ۱۲۸۹ تا ۱۳۵۷)

کتاب روند دگرگونی ادبیات نمایشی زنان ایران (از ۱۲۸۹ تا ۱۳۵۷) نوشتهٔ رسول نظرزاده است و روشنگران و مطالعات زنان آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب روند دگرگونی ادبیات نمایشی زنان ایران (از ۱۲۸۹ تا ۱۳۵۷)

ادبیات نمایشی زنان ایران در زمینه و بستر تحولات تاریخی زنان ایران شکل گرفته و همچون چشم یا صدایی‌ است که گاه پیش و گاه پس دگرگونی‌های اجتماعی و سیاسی رشد گرفته است. توجه و بازخوانی ادبیات نمایشی زنان ایران کمابیش خواننده را در مسیر تاریخی این تحولات دنباله‌دار قرار می‌دهد.

کتاب روند دگرگونی ادبیات نمایشی زنان ایران (از ۱۲۸۹ تا ۱۳۵۷) می‌کوشد بخشی از خلأ پژوهشی ادبیات نمایشی زنان ایران و ناگفته‌های آن را پُر کند و از ادامهٔ راه نسلی باشد که امروز به جز چند مقاله و داستان و متن نمایشی چیز زیادی از آنها باقی نمانده است. صدای خواهران و مادران و دختران و زنان این سرزمین که تلاش آنها بی‌شک در شکل‌گیری نگاه امروز ما بی‌تاثیر نبوده است. برای دیدن دوبارهٔ راه، کاری به‌جز چشم دوختن بر عمق ناگفته‌ها و کمبودها و راه‌های رفته نیست.

ادبیات نمایشی زنان ایران- با توجه به مطالعه و تدریس نگارنده در دانشگاه - همواره طی سال‌های بسیاری مورد کم‌توجهی بسیار بوده است. هنوز هیچ سند و آرشیو و مجموعه خاصی در این مورد وجود ندارد. متن‌ها و عکس‌ها، اسناد فعالیت‌های نمایشی زنان طی سال‌ها و دهه‌های گوناگون نامنسجم و پراکنده و در حال نابودی است. بسیاری از آنها جایی ثبت نشده‌اند و عکس یا مجموعه‌ای از روند کاری آنها وجود ندارد. آنقدر گروه‌ها وجناح‌ها و سازمان‌های گوناگون زنان در اقصا نقاط کشور پراکنده بودند که هر گروه یا شخص تنها خود را می‌دید و نگاهی فراجناحی و فراگروهی در یک روند و جریان مستمر و هماهنگ وجود نداشت.

این‌گونه جست‌وجوهای نگارنده در زمینه و متن‌های نایاب و فراموش شدهٔ ادبیات نمایشی زنان ایران از دوره مشروطه به بعد آغاز شد. تغییری که دگرگونی در بنیان‌های آن طی سال‌ها، بسیار بطئی و درونی انجام می‌شد تا بعد بتوان بازتاب آن تغییرها را در نمایشنامه‌های زنان نیز مشاهده کرد. متاسفانه بخشی از متن‌ها و اطلاعات درباره ادبیات نمایشی زنان ایران مخدوش و نابود شده‌اند و یا در آرشیوهای نایاب و شخصی نگهداری می‌شوند. با این‌همه می‌توان گفت این پژوهش بخش اصلی شناخت، تحلیل و روند دگرگونی ادبیات نمایشی زنان ایران را دربر می‌گیرد.

زنان ایرانی در پایان دوره قاجار و آغاز دوره رضا شاه شروع به نوشتن نمایشنامه کردند. کارهای نمایشی صدیقه دولت‌آبادی، ماه‌طلعت پسیان، اختر معدلی، مدحت تهرانی، محجوبه ناهید، بدر منیر علوی، و... هم‌نسلان آنها که در اوج و سیطره سنت‌ها و مخالفت‌ها به نوشتن میان پرده‌های اخلاقی و آموزشی روی آوردند که در زمان خود از دل نیاز جامعه و مخاطبان سر بر می‌آورد. در واقع نمایشنامه وسیله‌ای بود برای تنویر افکار و اصلاح رفتار جامعه نسبت به زنان و دختران.

این روند تا رسیدن به بحران‌های عمیق‌تر و موضوع‌های پیچیده‌تر تا دهه ۳۰، ۴۰ و ۵۰ ادامه یافت.

فصل‌های کتاب روند دگرگونی ادبیات نمایشی زنان ایران (از ۱۲۸۹ تا ۱۳۵۷) از این قرار است:

نگاهی به شخصیت زنان در آثار پایه‌گذاران نمایشنامه‌نویسی ایران

پیشگامان؛ تجربه‌های نخست (از ۱۲۸۹ تا ۱۳۲۰)

گامی به پیش؛ تقابل‌ها (از ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۶)

شکل‌های درونی؛ دغدغه‌های ذهنی

نگاهی به زمینه‌ها و ساخت‌مایه‌های ادبیات نمایشی زنان ایران

خواندن کتاب روند دگرگونی ادبیات نمایشی زنان ایران (از ۱۲۸۹ تا ۱۳۵۷) را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران حوزهٔ زنان، ادبیات نمایشی و تاریخ معاصر ایران پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب روند دگرگونی ادبیات نمایشی زنان ایران (از ۱۲۸۹ تا ۱۳۵۷)

«در نمایشنامه وکلای مرافعه آخرین نوشته میرزا فتحعلی آخوندزاده، با شخصیت زنی بیوه به نام «سکینه خانم» روبرو هستیم. آقا مردان وکیل برای بالا کشیدن ارثی که بعد از فوت مرحوم حاجی غفور تاجر به سکینه خانم خواهرش می‌رسد می‌کوشد برای او پاپوش بدوزد و حق این زن تنها را بالا بکشد. زنی که بنا به مناسبات آن دوره اغلب در اندرونی خانه پدری و سپس خانه شوهر بزرگ شده و از مناسبات پیچیدهٔ مالی بیرون بی‌خبر است. او بنا به غریزه متوجهٔ این توطئه می‌شود و حقی که اگر از او پایمال شود باقی زندگیش در تنگنا و تنگدستی خواهد گذشت. از اینجا تبدیل به زنی دیگر می‌شود. برای خود از آشنایانش همراهانی خبر می‌کند. آقا کریم طرفدار حقوق سکینه خانم می‌شود. سکینه خانم به کمک او در این بازی ابتدا از نقشه‌های رقیب با خبر می‌ماند و در صحنه‌های مهم خود با مردها روبرو می‌شود تا از حق خود دفاع کند. در زمانی که تنها حق زنان را در مطبخ و اندرونی می‌دانستند. آقا مردان خان، پول را برای زنان بی‌ثمر می‌داند و به تمسخر می‌گوید: «همه می‌دانند پیشهٔ زنان، زاییدن است.» و عزیز بیک از دوستان آقا مردان در توصیف سکینه خانم می‌گوید: «او را مثل سایر دخترها تصور نکن. پایش بیفتد خودش هم حرّاف است. از جواب دادن عاجز نیست.» سکینه خانم در این نمایشنامه هیچ راهی ندارد تا خود را به آگاهی و دانشی همسطح مردها – آنهم همپای یک وکیل - بیرون از خانه برساند تا باقی عمر همچون کنیزی به مردهای دیگر وابسته نباشد. هنوز این نمایشنامه به دورانی نرسیده که در دادگاه، زنان نیز حضور داشته باشند و بتوانند با صدای بلند جلوی همه از حق خود دفاع کنند. برای اولین بار تیپ سازی از زنان که حتی در نمایش‌های سنتی ایرانی از «زن پوشی» به جای آنها استفاده می‌شد تبدیل به شخصیت می‌شود. سکینه خانم که از حق خود دفاع می‌کند و وارد بازی پیچیدهٔ مردهایی می‌شود که حتی نمایندگان قانون نیزدر آن به جای دفاع از مظلوم، خود اجراکنندگان نقشه‌ای ضد زن هستند.»